ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΟΝΟ (ME ΑΦΟΡΜΗ ΤΟΝ ΕΡΧΟΜΟ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΤOΥΣ)

Στο έργο ενός μεγάλου διανοητή του 20ου αι., του Martin Heidegger, το «Είναι και Χρόνος» (Sein und Zeit), η έννοια του χρόνου συνδέονταν με την πραγματικότητα που βίωνε ο άνθρωπος.
Ο χρόνος λοιπόν, για τον οποίο όλοι αναλογιζόμαστε, αποτελούσε, αποτελεί και θα αποτελεί ένα από τα ζητήματα που πάντα απασχολούσαν. Δε χρειάζεται να τονιστεί σε αυτό το σημείο πως η σύλληψη της έννοιάς του και η μέτρησή του συνδέεται άμεσα με τις πολιτισμικές παραμέτρους που καθορίζονται σε συνάρτηση με τις αξίες που έχει η κάθε ανθρώπινη ομάδα.
Για τον χριστιανό ο χρόνος προσδιορίζεται από ένα κέντρο. Αυτό είναι το έτος που θεωρήθηκε πως γεννήθηκε ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ. Εισηγητής αυτής της μεθόδου, που πρωτοχρησιμοποιήθηκε γύρω στο 525, ήταν ένας Ρωμαίος ηγούμενος, ο Διονύσιος ο Μικρός. Βέβαια η αρίθμηση των προχριστιανικής περιόδου άρχισε από το 18ο αιώνα, οπότε και οριστικοποιήθηκε το συγκεκριμένο σύστημα μέτρησης.
Η χριστιανική αντίληψη θεώρησε το χρόνο ως το μέσον που χρησιμεύει για να γίνει η αποκάλυψη των ενεργειών του Θεού. Αυτό σημαίνει πως η σωτηρία του ανθρώπου πραγματοποιείται μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι με συγκεκριμένες πράξεις, οπότε η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, αλλά έχει αρχή και τέλος. Επομένως η πλέον κατάλληλη απεικόνισή της είναι η ευθεία γραμμή, αφού τίποτα δεν είναι το ίδιο, αλλά τα πάντα είναι μοναδικά και ανεπανάληπτα.
Αυτή η πεποίθηση είναι κατεξοχήν βιβλική, υποστηρίζεται δηλαδή από τα γεγονότα που περιγράφονται στη Βίβλο.

Η προφητεία του Μιχαία (5,1-5) για τη Γέννηση του Μεσσία

 

Η προφητεία

Αλλά από εσένα Βηθλεέμ, πόλη της περιοχής όπου κατοικεί η συγγένεια Εφραθά, αν και είσαι μια από τις πιο μικρές πόλεις του Ιούδα, εγώ θα κάνω να προέλθει εκείνος που θα γίνει άρχοντας του Ισραήλ. Η καταγωγή του είναι πολύ παλιά∙ ανάγεται στις αρχαίες μέρες. (Μετάφραση ΕΒΕ)

«᾿Εν Βηθλέεμ τῆς ᾿Ιουδαίας· οὕτως γὰρ γέγραπται διὰ τοῦ προφήτου· Καὶ σύ, Βηθλέεμ γῆ ᾿Ιούδα, οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν ᾿Ιούδα· ἐκ σοῦ γὰρ ἐξελεύσεται ἡγούμενος, ὅστις ποιμανεῖ τὸν λαόν μου τὸν ᾿Ισραήλ». (Ματθ. 2,5-6)

 

Όπως δηλώνεται στην εισαγωγή του βιβλίου της παλαιοδιαθηκικής γραμματείας «Μιχαίας» η εποχή της δράσης του προφήτη Μιχαία συμπίπτει με τους χρόνους των βασιλέων του Ιούδα Ιωθάμ (756 – 742/1), Άχαζ (742/1-726/5) και Εζεκία.(725/4-697/6) . Εντούτοις  η αρχαιότερη προφητεία του θα πρέπει να τοποθετηθεί στους χρόνους του Άχαζ, όπως διαπιστώνεται από τους στίχους 1,2-8 του βιβλίου του, που αναφέρονται στην ειδωλολατρική διείσδυση στο Νότιο βασίλειο και στην καταστρεπτική εισβολή των Ασσυρίων στο Βόρειο βασίλειο .

Στην εποχή του η Ασσυριακή αυτοκρατορία που κυριαρχεί στην περιοχή της Συροπαλαιστίνης αντιμετωπίζει πολλά επαναστατικά κινήματα, που δεν τις δημιουργούν ιδιαίτερα προβλήματα, και τα οποία  υποκινούνται από την Αίγυπτο. Σε αυτά συμμετέχουν και τα δύο ισραηλιτικά βασίλεια.  Το Βόρειο οδηγείται στην καταστροφή το 722 π.Χ. και ακολουθεί  αργότερα και το Νότιο.

«Ότι η μελέτη των ιερών Γραφών είναι τόσον αναγκαία…» Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗ

 

 

Νικόλαος Παύλου

Δρ Θεολογίας-Ιστορικός ΜΑ

Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (Νίκαια Λάρισας, 15 Ιανουαρίου 1784 – Αθήνα, 26 Απριλίου 1860) ήταν μία πολύπλευρη προσωπικότητα. Με σημαντικές σπουδές, γνώση ξένων γλωσσών, μεγάλη θρησκευτική, κοινωνική και εθνική δράση και αξιόλογο συγγραφικό έργο, στο οποίο υπερασπίζονταν με σθένος τις αρχές του, ήταν από τους πρωταγωνιστές του ελληνικού 19ου αι[1].

Το έργο του είναι στην πραγματικότητα ένας διάλογος με τους συγχρόνους του. Αγωνιά να διαφωτίσει, να αντικρούσει απόψεις που τις θεωρεί λαθεμένες και να αναδείξει, με επιχειρήματα, τις θέσεις του. Σε αυτή την προσπάθειά του εντάσσεται και ο τρόπος που χρησιμοποιεί την Αγία Γραφή: ενδιαφέρεται να κάνει γνωστή την ορθή ερμηνεία της. Όταν, κατά τη γνώμη του, αυτό δε γίνεται, χωρίς δισταγμό χρησιμοποιεί τον κάλαμό του για να παρουσιάσει τα επιχειρήματά του και να ελέγξει.

Ένα έργο του, που έχει βιβλικό χαρακτήρα, είναι το «Περί Ζαχαρίου υιού Βαραχίου»[2]. Στόχος του εδώ είναι να ερμηνεύσει τον Μτ. 23,35 (και τον παράλληλό του Λκ. 11,51) στον οποίο αναφέρονται τα εξής: «ὅπως ἔλθῃ ἐφ' ὑμᾶς πᾶν αἷμα δίκαιον ἐκχυν-
νόμενον ἐπὶ τῆς γῆς ἀπὸ τοῦ αἵματος Ἅβελ τοῦ δικαίου
ἕως τοῦ αἵματος Ζαχαρίου υἱοῦ Βαραχίου, ὃν ἐφονεύσατε
μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου.»[3].

Ο Φαρμακίδης εξηγεί και τους λόγους που προβαίνει σε αυτή την ερμηνευτική προσπάθεια. Όπως τονίζει, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος έγραψε υπομνηματική επιστολή προς κάποιον «Γερμανόν τον πανοσιώτατον ιεροκήρυκα»[4] την 18η Νοεμβρίου 1837. Σε αυτή προσπαθεί να αποδείξει πως ο Ζαχαρίας, γιος Βαραχία που αναφέρεται στο παραπάνω καινοδιαθηκικό χωρίο ήταν ο πατέρας του Ιωάννη του Βαπτιστή[5].

Ο Φαρμακίδης πιστεύει πως δεν πρέπει να αδιαφορήσει γι’ αυτό την πρόταση αλλά «την γνώμην ταύτην του αιδεσιμωτάτου Οικονόμου θέλομεν υποβάλει εις βάσανον, και εις το τέλος θέλομεν εκθέσει και ημείς την ταπεινήν μας γνώμην…»[6]. Αυτό μάλιστα, όπως τονίζει στη συνέχεια το κάνει όχι γιατί ενδιαφέρονται πολλοί για το θέμα, αφού «η σπουδαιότης αυτού αποβλέπει εις ολίγους, εις εκείνους δηλαδή, όσοι καταγίνονται κυρίως εις τα εκκλησιαστικά»[7], αλλά επειδή «Αν άλλος ήτον ο συγγραφεύς της περί ης ο λόγος υπομνηματικής επιστολής, όχι δηλαδή τόσον γνώριμος, όσον ο αιδεσιμώτατος Οικονόμος, ομολογούμεν ότι ηθέλομεν αδιαφορήσει εις ό,τι και αν ήθελε γράφει∙ αλλ’ ο συγγραφεύς θεωρείται κοινώς ως των πρώτων πεπαιδευμένων Ελλήνων∙ και τοιούτος άνθρωπος γράφων πιστεύεται ευκόλως ό,τι και αν λέγη…»[8].

Από τα παραπάνω, νομίζω πως γίνεται φανερό ότι το ενδιαφέρον του Φαρμακίδη δεν είναι στενά ερευνητικό, αλλά ασχολείται με την προσωπικότητα του Ζαχαρία, γιου Βαραχία επειδή το θεώρησε ως ευκαιρία να αναδείξει αυτές που θεωρεί ελλείψεις του Οικονόμου. Χρησιμοποιώντας στο λόγο του μία χαρακτηριστική «φαρμακίδεια» ειρωνεία, έρχεται σε αντιπαράθεση μαζί του για ένα θέμα, που με μία πρώτη ματιά παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνο για πολύ λίγους ειδικούς, στην πραγματικότητα όμως αποτελεί μέσον επίθεσης εναντίον αντιλήψεων τις οποίες αντιμάχονταν.

Στη συνέχεια παραθέτει τις θέσεις του για να αντικρούσει την άποψη του Οικονόμου. Τονίζει λοιπόν πως «ο ιερός Λουκάς δεν προσθέτει ούτε τ΄όνομα του Ζαχαρίου (:του πατέρα του Ιωάννη), δια να τον χαρακτηρίσει δια τούτου καν περισσότερον∙ διότι δεν επιχείρησε να συντάξη ιστορίαν ούτε του Ζαχαρίου ούτε του Ιωάννου, αλλά του Ιησού Χριστού»[9] και «Αποδίδοντες δε οι μετέπειτα εις τον Ζαχαρίαν, πατέρα Βαραχίαν∙ διότι και ο αρχαίος προφήτης Ζαχαρίας Βαραχίαν είχε πατέρα, και ο παρά τω Ησαΐα Η΄ 2 ως μάρτυς προσκαλούμενος Ζαχαρίας Βαραχίαν είχε πατέρα, και ο μεταξύ του ναού και του θυσιαστηρίου φονευθείς, υιός Βαραχίου ονομάζεται παρά τω Ματθαίω»[10]. Ενώ στη συνέχεια τονίζει πως «Αλλ’ αν ο μεταξύ του ναού και του θυσιαστηρίου φονευθείς Ζαχαρίας ήτον ο πατήρ του Ιωάννου, ο ευαγγελιστής (:Λουκάς) ήθελε προσθέσει εις το κύριον αυτού όνομα, τουλάχιστον το του ιερέως, δια να δείξει ότι και ενταύθα Ζαχαρίας είναι ο γνωστός ιερεύς, ο εξ εφημερίας Αβιά, περί ου ωμίλησε προηγουμένως. Αναφέρων δε μόνον περί του παρά τω Ματθαίω υιού Ζαχαρίου, ότι απώλετο μεταξύ του θυσιαστηρίου και του οίκου, έδειξεν ότι και αυτή μόνη η περίστασις είναι ικανή να διδάξη τους ιουδαίους, περί τίνος Ζαχαρίου ο λόγος και ο Ζαχαρίας ούτος ήτον γνωστότερος παρά τον πατέρα του Ιωάννου, τον απλούν ιερέα»[11].

Ο Φαρμακίδης στη συνέχεια δημοσιεύει και δεύτερο βιβλίο για το θέμα. Είναι το «Ο Ψευδώνυμος Γερμανός» που το εκδίδει το 1838[12]. Σε αυτό πάλι με αφορμή τη διαλεύκανση της προσωπικότητας του Ζαχαρία, υιού Βαραχία, συνεχίζεται η διαμάχη του με τον Οικονόμο. Ο Φαρμακίδης εδώ, ελέγχει τον εκδότη της «Ευαγγελικής Σάλπιγγος» Γερμανό Ιεροκήρυκα, όπως τον ονομάζει[13], γιατί τον θεωρεί φερέφωνο του Οικονόμου.

Σε αυτό ο Φαρμακίδης, όπως άλλωστε και ο Οικονόμος, χρησιμοποιεί το έργο του Ευγένιου Βούλγαρη για να στηρίξει τις θέσεις του για το Ζαχαρία γιο Βαραχία. Ο Φαρμακίδης κατηγορεί τον Οικονόμο πως χρησιμοποιεί μία ανέκδοτη επιστολή του Βούλγαρη που την απευθύνει σε κάποιον ιεροδιάκονο και διδάσκαλο Ιωάσαφ για να αποδείξει την ταυτοποίηση του Ζαχαρία των ευαγγελικών στίχων με τον πατέρα του Ιωάννη του Βαπτιστή[14]. Ο Φαρμακίδης όμως αντιτάσσει την υπεράσπιση του Ιερώνυμου από το Βούλγαρη, που δημοσιεύτηκε στην Ιστορική Εκατονταετηρίδα το 1805. Εδώ γράφεται πως ο Ιησούς μιλούσε για τον Ζαχαρία το γιο του Ιωδαέ, θέση που υποστηρίζει και ο Φαρμακίδης[15].

Τελειώνοντας με το ζήτημα να τονιστεί πως μάλλον η θέση του Φαρμακίδη είναι η ορθή. Η αρχαιότερη λοιπόν αναφορά στον Ζαχαρία γιο Βαραχία βρίσκεται στο Ησ. 8,2. Σύμφωνα με τη μετάφραση τον Ο΄ στο κείμενο αναγράφεται « καὶ μάρτυράς μοι ποίησον πιστοὺς ἀνθρώπους, τὸν Ουριαν καὶ τὸν Ζαχαριαν υἱὸν Βαραχιου.».

Αυτή την πληροφορία ακολουθεί και ο στ. Ζαχ.1,1 ο οποίος υπογραμμίζει πως «Ἐν τῷ ὀγδόῳ μηνὶ ἔτους δευτέρου ἐπὶ Δαρείου ἐγένετο λόγος κυρίου πρὸς Ζαχαριαν τὸν τοῦ Βαραχιου υἱὸν Αδδω τὸν προφήτην λέγων ». Αν τα παραπάνω συνδυαστούν με τους στ. Β΄ Χρον. 24,20-21 που καταγράφει το τέλος του Ζαχαρία (Ο΄Αζαρίας) στην αυλή του Ναού δημιουργούν μία παλαιοδιαθηκική παράδοση γύρω από το πρόσωπο «Ζαχαρίας» που φαίνεται πως ήταν γνωστή στο Ματθαίο, ενώ χρησιμοποιήθηκε και στο κείμενο του Λουκά[16].



***



Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση του Θεόκλητου Φαρμακίδη, όπως καταγράφεται στον «Ψευδώνυμο Γερμανό», για το κύρος της Αγίας Γραφής. Όπως γράφει «Αλλ’ αν είναι τωόντι και θεολόγος (:ο Οικονόμος), έχομεν δικαίωμα να πιστεύωμεν, ότι γνωρίζει ότι, το οποίον οφείλεται εις τας ιεράς Γραφάς σέβας, δεν οφείλεται και εις τα συγγράμματα των Πατέρων της εκκλησίας, ουδ’ αυτοί οι άγιοι Πατέρες εθεώρησαν ποτέ τα εαυτών συγγράμματα ως ιεράς γραφάς. Σεβόμεθα λοιπόν, και σεβόμεθα παραπολύ τους θείους της εκκλησίας Πατέρας∙ τιμώμεν και τα συγγράμματα αυτών μεγάλως∙ αλλ’ ούτε τους Πατέρας της εκκλησίας δυνάμεθα να σεβώμεθα ως αυτόν τον Χριστόν, ούτε τα συγγράμματα αυτών να τιμώμεν ως τας θείας Γραφάς∙ διότι φρονούμεν και δοξάζωμεν, και αδιστάκτως πιστεύομεν, ότι μόναι αι ιεραί Γραφαί είναι λόγος Θεού, και προς τον λόγον του Θεού τίποτε δεν είναι ικανόν ν’ αντιπαραβάλλεται»[17], ενώ παρακάτω τονίζει: «Αι μαρτυρίαι των Πατέρων δεν δύνανται να έχωσιν ίσην των λόγων του Θεού ισχύν∙ αλλ’ απογεννώσι μόνον ανθρωπίνην πίστην∙ 1) επειδή μόνη η Γραφή είναι αρχή της Θεολογίας, και είναι ικανή και αναγκαία προς σωτηρίαν∙ 2) επειδή των Πατέρων τα συγγράμματα δεν είναι κανονικά βιβλία∙ 3) επειδή οι Πατέρες εις βεβαίωσιν των γνωμών αυτών προστρέχουσιν εις τας Γραφάς ∙ 4) επειδή τινές των Πατέρων έσφαλον…5) επειδή αυτοί οι ίδιοι Πατέρες μαρτυρούσιν ότι δύνανται να φρονώσιν άλλως ή ως απαιτεί η αλήθεια…6) επειδή πολλοί Πατέρες εν και το αυτό χωρίον της Γραφής διαφόρως ερμήνευσαν. Όθεν δεν εδυνήθησαν όλοι να επιτύχωσιν εντελώς του νοήματος της Γραφής.»[18].

Ο Φαρμακίδης δείχνει να επιχειρεί εδώ έναν διαχωρισμό ανάμεσα στη Βίβλο και στο έργο των Πατέρων. Το κύρος της Γραφής το προβάλλει ως αδιαμφισβήτητο που δε συγκρίνεται με τα έργα της πατερικής γραμματείας. Το βασικό του επιχείρημα γι’ αυτή τη θέση είναι πως η πρώτη αποτελεί τον λόγο του Θεό, οπότε δεν υπάρχει περίπτωση σύγκρισής της με άλλα κείμενα, που μπορεί να περιέχουν σφάλματα και λάθη. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι δε σέβεται γενικά τους Πατέρες. Μάλιστα στα Προλεγόμενα στην έκδοση της Ερμηνείας της Καινής Διαθήκης σημειώνει: «Δια του στόματος του Ευθυμίου (Ζυγαβηνού) λαλούσιν, ως είπομεν και ανωτέρω, οι μεγάλοι των ιερών Γραφών ερμηνευταί, οι Αθανάσιοι, οι Βασίλειοι, οι Γρηγόριοι, οι Κύριλλοι, οι Χρυσόστομοι∙ και οι θείοι ούτοι της εκκλησίας πατέρες έγραψαν προς ηθικήν ωφέλειαν όχι μόνον των συγχρόνων αυτών, αλλά και ημών των νυν ζώντων. Καυχόμεθα τοιούτους έχοντες πατέρας. Αλλά δεν αρκεί μόνον η καύχησις∙ απαιτείται και συνεχής των αθανάτων αυτών συγγραμμάτων ανάγνωσις»[19]

Δε χωράει αμφιβολία πως οι παραπάνω τοποθετήσεις του Φαρμακίδη πρέπει να τοποθετηθούν μέσα στο πλαίσιο των πνευματικών ζυμώσεων του 19ου αι., στις οποίες άλλωστε συμμετείχε και ο ίδιος. Όπως φαίνεται λοιπόν και από τις υποσημειώσεις των έργων του, ήταν ενήμερος για τις θεολογικές τάσεις της εποχής του και τις αντιλήψεις κυρίως των Γερμανών θεολόγων που αποτελούσαν και την πρωτοπορία της ευρωπαϊκής βιβλικής σκέψης. Σε αυτό το πλαίσιο δε μπορούσε παρά να προβάλλει την αυθεντία της Βίβλου, που αποτελούσε άλλωστε και το επίκεντρο της έρευνας των μεγαλύτερων ευρωπαίων θεολόγων και ιστορικών του πρώιμου χριστιανισμού[20].

Τον Φαρμακίδη όμως απασχολεί και το ζήτημα της μετάφρασης της Αγίας Γραφής στη νεοελληνική. Βασική του θέση είναι πως πάντοτε οι μεταφράσεις επιτρέπονταν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, επομένως δεν υπάρχει λόγος να αποτρέπονται και να μην πραγματοποιούνται[21]. Πιο αναλυτικά, όπως γράφει στην «Απολογία»[22]: «Αν η μετάφρασις των ιερών Γραφών είναι καλόν ή κακόν, αν είναι συγχωρητόν ή ασυγχώρητον, άλλος ο λόγος τούτου∙ αλλα το να συμπεράνη τις εκ ταύτης νεόμορφον ή νεοελληνικήν εκκλησίαν, οποίαν διάθεσιν ψυχής αποδεικνύει τούτο; Οποίαν πονηρίαν και δολιότητα προδίδει; Οποίαν κακίαν και κακοήθειαν φανερόνει;»[23].

Αφού λοιπόν παραθέτει, στο ίδιο κείμενό του, τις θέσεις του Οικονόμου κατά των μεταφράσεων[24] στη συνέχεια, χρησιμοποιεί τα επιχειρήματα Ρώσων θεολόγων και κυρίως του Προκοποβικίου, όπως τον ονομάζει, για να τεκμηριώσει την άποψή του, ενώ αναφέρει και τις μεταφράσεις των Πατριαρχών Κυρίλλου και Γρηγορίου[25]. Να τονιστεί εδώ πως ζητήθηκε από τον Φαρμακίδη να λάβει μέρος στην προσπάθεια για αναθεώρηση της μετάφρασης της Καινής Διαθήκης που είχε γίνει από τον Βάμβα. Δεν έγινε όμως αυτό, γιατί, όπως πληροφορεί ο μισσιονάριος D. Leeves, επείγονταν να απαντήσει στα δημοσιεύματα του Οικονόμου[26].



***



Όμως στην κατανόηση της βιβλικής πτυχής του έργου του Θεόκλητου Φαρμακίδη βοηθάει και η ερμηνεία που κάνει στους στίχους από το κατά Ματθαίον ευαγγέλιο που αναφέρονται στον όρκο. Στο έργο του «Οικονόμος ο εξ Οικονόμων ή περί Όρκου»[27], στο οποίο υποστηρίζει, σε αντίθεση με τον Οικονόμο που δε θέλησε να ορκιστεί σε δίκη, πως ο όρκος πρέπει να δίνεται σε σπουδαίες περιπτώσεις, ιδίως όταν το απαιτεί η Πολιτεία, κάνει μία ιστορική αναφορά για την προέλευσή του. Σε αυτή[28] τονίζει πως ο όρκος χρησιμοποιούνταν από τους Ρωμαίους και τους Εβραίους. Οι επιορκίες ελέγχονταν από τους προφήτες, ενώ την εποχή του Χριστού γίνονταν κατάχρηση και βεβήλωσή του. Αιτία γι’ αυτό ήταν τα «διεστραμμένα αξιώματα της φαρισαϊκής ηθικής». Όμως, συνεχίζει, ο όρκος ήταν πάντα σε χρήση στα δικαστήρια και δεν απαγορεύονταν.

Στη συνέχεια ο Φαρμακίδης παραθέτει το λόγιο του Ιησού για τον όρκο[29], καθώς και σχετικό απόσπασμα από την επιστολή Ιακώβου[30] στα οποία ο όρκος αποδοκιμάζεται. Το συμπέρασμά του είναι πως σε αυτά δεν απαγορεύεται απόλυτα ο όρκος, αλλά η «περί αυτόν ασεβής κατάχρησις»[31]. Τα επιχειρήματά του για την άποψή του επικεντρώνονται στον έλεγχο του Ιησού για τα έργα και τις διδασκαλίες των φαρισαίων. Όπως γράφει «Διό και απεδοκίμαζε, και αυστηρότατα κατέκρινε τα προς εύκολον απάτην των απροσέκτων και απλών ανθρώπων επινοήματα ταύτα των Φαρισαίων, οιονεί λέγων∙ Κάλλιον είναι το να λέγη τις ειλικρινώς Ναι ή Ου χωρίς όρκου, ή να μεταχειρίζηται προς μόνον το θεαθήναι τοιούτους όρκους, οι οποίοι αν και εκ της φύσεως αυτών υπάρχωσιν αληθινοί όρκοι, νομίζοντες όμως παρά των ομνυόντων μηδέν κύρος έχοντες, μηδέ υποχρεούντες τον ομνύοντα εις την τήρησιν αυτών»[32].



***

Από τα πλέον σημαντικά έργα του Φαρμακίδη είναι η έκδοση της Ερμηνείας της Καινής Διαθήκης από τους Πατέρες.[33] Συγκεκριμένα χρησιμοποιεί την ερμηνεία του Ζυγαδηνού για τα ευαγγελικά κείμενα, του Οικουμένιου για τις Πράξεις των Αποστόλων, τις Επιστολές του Παύλου και τις Καθολικές Επιστολές, και του Αρέθα και του Ανδρέα Καισαρείας για την Αποκάλυψη του Ιωάννη. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για βιβλικό έργο, αφού στόχος του συγγραφέα είναι να παρουσιάσει συγκεκριμένες πατερικές ερμηνείες των βιβλίων της Καινής Διαθήκης, αναδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο την ενότητα της χριστιανικής γραμματείας. Εντούτοις οι παρατηρήσεις του παρουσιάζουν ενδιαφέρον.

Έτσι, στα προλεγόμενα του πρώτου τόμου[34] αρχικά αναφέρει την ωφέλεια που δίνει στον άνθρωπο η μελέτη της Γραφής, και παραθέτει σχετικές απόψεις του Ιωάννη του Χρυσόστομου. Στη συνέχεια όμως κάνει τη διαπίστωση πως τα τέκνα της «ορθοδόξου ημών ανατολικής εκκλησίας»[35] αμελούν να ασχοληθούν με αυτή. Οπότε, όπως υπογραμμίζει στη συνέχεια, για να μην υπάρχουν προφάσεις αποφάσισε αυτός να συνδράμει γι’ αυτό. Όπως γράφει «Από του έκτου αιώνος, αντί πρωτοτύπων ερμηνευτών και εξηγητών των ιερών Γραφών, ανεφάνησαν εις την εκκλησίαν, ως γνωστόν εις τους ειδήμονας της χριστιανικής φιλολογίας, συλλογείς ή ερανισταί των ερμηνειών και εξηγήσεων των προ αυτών ακμασάντων ενδόξων ερμηνευτών και εξηγητών∙»[36]. Σαν τέτοιους θεωρεί τον Οικουμένιο, τον Βουλγαρίας Θεοφύλακτο και τον Ευθύμιο Ζυγαδηνό, οι οποίοι αναφέρουν πως τα υπομνήματά τους είναι ερανισμένα από τα έργα προηγούμενων Πατέρων και κυρίως του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Οπότε είναι «χρησιμώτατα και ωφελιμώτατα» αλλά για την εποχή του Φαρμακίδη «τόσον σπάνια, ώστε καταντώσιν όλως άγνωστα και ανωφελή» οπότε είναι ανάγκη να εκδοθούν [37] .

Στη συνέχεια, αφού δίνει πληροφορίες για τους υπομνηματιστές , τονίζει πως το κείμενο των ευαγγελίων «εξεδόθη κατά το κείμενον του Ευθυμίου, κατά το παρά του αοιδίμου ιερομάρτυρος Κυρίλλου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, εγκεκριμένον εν τη κατά την Μόσχαν εν έτει αωκα΄ γενομένη εκδόσει της καινής Διαθήκης, και κατά το παρά του εκδότου της εις τα τέσσαρα Ευαγγέλια ερμηνείας του Ευθυμίου εν έτει αωγ΄ εν Ουιτεμβέργη εκδεδόμενον» ενώ παραθέτει και τη σχετική υποσημείωση με τον πρωτότυπο τίτλο της έκδοσης που χρησιμοποιεί[38].

Πάντως οι συνδρομητές του έργου δεν πρέπει να εκπλήρωναν στο ακέραιο τις οικονομικές τους υποχρεώσεις. Όπως λοιπόν αναφέρει ο Φαρμακίδης στην αρχή του δεύτερου τόμου «όσοι κατεγράφησαν συνδρομηταί, παρακαλούνται, λαμβάνοντες έκαστον τόμον, να καταβάλλωσιν αμέσως και την τιμήν αυτού, ήτοι δραχμάς έξ, προς απάντησιν της πολλής δαπάνης. Εξ οικείας, ως νομίζομεν, προαιρέσεως, δια την εκ του ιερού συγγράμματος ψυχοσωτήριον ωφέλειαν, κατεγράφησαν συνδρομηταί∙ εξ οικείας προαιρέσεως οφείλουσι να καταβάλλωσι και την τόσον μετρίαν τιμήν»[39].



***



Η Αγία Γραφή καταλαμβάνει ένα σημαντικό μέρος στο έργο του Φαρμακίδη. Αυτό βέβαια δε σημαίνει πως ήταν βιβλικός ερευνητής με τη στενή έννοια του όρου. Το ενδιαφέρον του, όπως έχει τονιστεί, συνδέονταν με τους γενικότερους προβληματισμούς του για την θρησκευτική και πνευματική κατάσταση της εποχής του. Μέσα λοιπόν στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των ιδεολογικών του αντιπάλων, αλλά και της προσπάθειάς του για διαφώτιση των συγχρόνων του, θεωρεί πως πρέπει να παλέψει για να γίνει η ορθή βιβλική κατανόηση.

Γι’ αυτή του την φροντίδα διαθέτει μία στέρεη επιστημονική βάση. Πέρα από το γεγονός ότι είναι ενημερωμένος για τη σχετική επιστημονική/θεολογική κίνηση της εποχής του, πράγμα που φαίνεται και στις αναφορές που κάνει, δε διστάζει να αναιρέσει θέσεις που, ενώ μοιάζουν να διαθέτουν κριτήρια αντικειμενικότητας, δε συμβαδίζουν με τα πορίσματα της ερευνητικής προσπάθειας . Αυτό όμως δεν το κάνει άκριτα αλλά ενεργεί σαν πραγματικός μελετητής και ερμηνευτής των κειμένων. Με σαφήνεια και συνεχή παράθεση επιχειρημάτων αναδεικνύει αυτό που θεωρεί ορθό και δεν υπολογίζει το κόστος.

Ο Φαρμακίδης είναι λοιπόν μία χαρακτηριστική περίπτωση διανοητή με κριτική σκέψη. Αποτελεί έτσι μέλος της ομάδας των ελλήνων διαφωτιστών που ήθελαν να οδηγήσουν τον τόπο στην πρόοδο και στην πνευματική ανάπτυξη.

Τελειώνοντας, θα παραθέσω τη γνώμη του καθηγητή της Εκκλησιαστικής Ιστορίας και της Συμβολικής (1868-1913) Αναστάσιου Διομήδη-Κυριακού για τον Θεόκλητο Φαρμακίδη. Όπως γράφει « O Φαρμακίδης ως θεολόγος ήτο επιστήμων, άξιος ίνα χρησιμεύση ως πρότυπον θεολόγου εις τους νεωτέρους Έλληνας θεολόγους. Ήτο ιδίως κάτοχος ιστορικών γνώσεων. Ηγάπα δε ως εμπρέπει τω επιστήμονι την αλήθειαν, και ετίμα μεγάλως την ελευθέραν έρευναν…»[40].






[1] Μία λεπτομερή βιογραφία του Φαρμακίδη βλ. στο Γούδας Αναστάσιος, Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τ. Α΄Κλήρος, Εν Αθήναις 1869, σ. 207-246.


[2] Τα στοιχεία του βιβλίου είναι: Περί Ζαχαρίου, υιού Βαραχίου. Ματθ. ΚΓ΄ , 35 και Λουκ. ΙΑ΄ 51. Υπό Θεοκλήτου Φαρμακίδου, Αθήναι, εκ της τυπογραφίας Α. Αγγελίδου. Κατά την οδόν Ερμού εις Καμουκαρέαν. 1838. Με τον όρο Καμουκαρέα προφανώς εννοείται η Καπνικαρέα, όπως άλλωστε φαίνεται και στο πρώτο εσώφυλλο του βιβλίου που αναγράφει και πάλι τα στοιχεία.


[3] Η μετάφραση του στ. έχει ως εξής (Μετ. ΕΒΕ 2003): «Έτσι θα πέσει πάνω σας η ευθύνη για όλο το δίκαιο αίμα που χύνεται στη γη, από το αίμα του δίκαιου Άβελ, ως το αίμα του Ζαχαρία, γιου του Βαραχία, που τον σκοτώσατε ανάμεσα στο ιερό και στο θυσιαστήριο».


[4] Περί Ζαχαρίου…σ. 4


[5] όπ. παρ. σ. 7


[6] όπ. παρ.


[7] όπ. παρ.


[8] όπ. παρ. σ. 8


[9] Όπ. παρ. σς. 10-11


[10] όπ. παρ. σ.11


[11] Όπ. παρ. σ. 13


[12] «Ο Ψευδώνυμος Γερμανός». Υπό Θεοκλήτου Φαρμακίδου. Αθήναι, εκ της τυπογραφίας Α. Αγγελίδου. Κατά την οδόν Ερμού παρά τη Καπνικαρέα. 1838


[13] Όπ. παρ. σ. 5


[14] Όπ. παρ. σ. 8-9


[15] Όπ. παρ. 12-13


[16] Βλ. για τα παραπάνω και Stuhlmueller Carroll, Rebuilding with hope: a commentary on the books of Haggai and Zechariah, Grand Rapids/Cambridge 1988, σ. 48. Πάντως η άποψη του Οικονόμου φαίνεται να ακολουθεί μία βυζαντινή παράδοση. Έτσι στο SYNAXARIUM ECCLESIAE CONSTANTINOPOLITANA (Bruxellis 1902) , έργο του 10ου αι., αναγράφονται για τον Ζαχαρία, τον πατέρα του Ιωάννη, τα εξής «1] [15] Μνήμη τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου προφήτου [16] Ζαχαρίου, πατρὸς Ἰωάννου τοῦ προδρόμου καὶ [17] βαπτιστοῦ. Οὗτος ἦν ἐξ Ἱερουσαλήμ, ἔγγονος μὲν [18] Ἀβίαθαρ τοῦ ἐν [ἐν τοῖς Sa.] εὐαγγελίοις [f. 18.] ἀναγεγραμμένου [19] ἀρχιερέως, υἱὸς δὲ Ἰωδαὲ ἱερέως, ὃν καὶ ἐκάλουν [20] Βαραχίαν. Ὅντινα Βαραχίαν ἀπέκτεινεν Ἰωὰζ ὁ [21] βασιλεὺς Ἰούδα [ὁ βασιλεὺς Ἰωὰζ τῶν Ἰουδαίων τότε βασιλεύων Sa.] διὰ τὸ ἐλέγχειν [διὰ τὸ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἐλέγχεσθαι Sa.] αὐτόν τε καὶ [22] τοὺς Ἰουδαίους ἐχόμενα τοῦ θυσιαστηρίου. Ὁ δὲ [23] Ζαχαρίας καὶ αὐτὸς ἱερεὺς ἦν ἐν Ἱερουσαλήμ. [24] Εἰσελθὼν δέ ποτε ἐν τῷ ναῷ τοῦ θυμιᾶσαι, εἶδεν [25] ἄγγελον Θεοῦ ἑστῶτα ἐκ δεξιῶν τοῦ θυσιαστηρίου [26] τοῦ θυμιάματος καὶ μηνύοντα αὐτῷ [αὐτοῦ S.] τὴν ἐν γήρᾳ [27] σύλληψιν καὶ γέννησιν τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ἰωάννου [28] τοῦ βαπτιστοῦ· ὃ δὴ καὶ γέγονεν. Ἐπεὶ δὲ [δὴ Sa.] μετ᾽ [29] ὀλίγον παρηκολούθηκεν [παρηκολούθησεν Sa.] ἡ γέννησις τοῦ Χριστοῦ [30] καὶ τέτοκεν ἡ Θεοτόκος καὶ μεμένηκεν αὖθις παρθένος, [31] ἐκηρύττετο δὲ παρ᾽ αὐτοῦ παρρησίᾳ, ὅτι [32] πάλιν παρθένος ἐστὶν ἡ Μαριάμ, καὶ ταύτην ἐν τῇ [33] στάσει καὶ τῷ χορῷ τῶν παρθένων καθίστη, τοὺς [34] Ἰουδαίους [τοῖς Ἰουδαίοις Sa.] διήγειρεν εἰς τὸν κατ᾽ αὐτοῦ φθόνον. [35] Καὶ ἐκ τούτου τρόπον ἐμελέτων, δι᾽ οὗ αὐτὸν [15] θανατώσουσιν» (σ. 15-16).







[17] «Ο Ψευδώνυμος Γερμανός». …σ. 24


[18] Όπ. παρ. σ. 34


[19] «Η Καινή Διαθήκη μετά υπομνημάτων αρχαίων εκδιδόμενη τπό Θεοκλήτου Φαρμακίδου». Τόμος Πρώτος. Περιέχων το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον. Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Αγγέλου Αγγγελίδου, κατά την οδόν Ερμού παρά τη Καπνικαρέα. 1842, σσ. ιη΄-ιθ΄


[20] Βλ. Schweitzer Albert, Ιστορία της έρευνας του βίου του Ιησού, μετ. Π. Ανδριόπουλου, Ι. Γαλάνη, Στ. Παπαλεξανδρόπουλου, Β. Στογιάννου, Αθήνα 1982. Το έργο, εκτός των άλλων, με αφορμή την έρευνα για τον Ιστορικό Ιησού, αποτελεί μία ιστορία της εποποιίας του ευρωπαϊκού πνεύματος.


[21] Βλ. Διομήδης Κυριακός Αλέξανδρος, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος τρίτος, Εν Αθήναις 1898, σ. 192 όπου τονίζεται πως «Ο Φαρμακίδης εδυσφημείτο από πολλού υπό των άγαν ευσεβών ως ασεβής, διότι ήτο υπέρ των μεταφράσεων των Γραφών, διότι δεν ήθελε την καταδίωξιν των ιεραποστόλων και διότι εσπόύδασε να σώση τον Καΐρην από του διωγμού. Και ως προς μεν τα μεταφράσεις παρετήρησεν ότι ταύτας ησπάζετο πάντοτε η ανατολική εκκλησία…»


[22] «Απολογία Θ. Φαρμακίδου», Έκδοσις Δευτέρα Αμετάβλητος (sic), Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Αγγέλου Αγγελίδου. Κατά την οδόν Ερμού παρά τη Καπνικαρέα. 1840


[23] Όπ. παρ. σ. 81. Διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου.


[24] Όπ. παρ. σ.87


[25] Όπ. παρ. σ. 89-105


[26] Βλ. Μεταλληνός π. Γεώργιος Δ., Το ζήτημα της μετάφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ΄ αι., Αθήναι 20042 , σ. 255.


[27] «Οικονόμος ο εξ Οικονόμων ή περί Όρκου», Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Νικολάου Αγγελίδου, κατά την οδόν Ερμού παρά τη Καπνικαρέα, 1849


[28] Όπ. παρ. σ. 15 κ.ε.


[29] Μτθ. 5,33-37


[30] Ιακ. 5,12


[31] Περί όρκου… σ.17


[32] Όπ. παρ. σ. 18


[33] Ο πρώτος τόμος της σειράς έχει τον εξής τίτλο (ο οποίος ακολουθείται με τις ανάλογες αλλαγές): «Η Καινή Διαθήκη μετά υπομνημάτων αρχαίων εκδιδόμενη του Θεοκλήτου Φαρμακίδου». Τόμος Πρώτος. Περιέχων το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον. Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Αγγέλου Αγγγελίδου, κατά την οδόν Ερμού παρά τη Καπνικαρέα. 1842. Ο τελευταίος τόμος της σειράς (έβδομος) που είναι αφιερωμένος στην Αποκάλυψη του Ιωάννη εκδόθηκε το 1845.


[34] Όπ. παρ. σ. ζ΄- κ΄


[35] Όπ.παρ. σ. η΄


[36] Όπ. παρ. σ. ι΄


[37] Όπ. παρ. σ. ια΄


[38] Όπ. παρ. σ. ιθ΄


[39] «Η Καινή Διαθήκη μετά υπομνημάτων αρχαίων εκδιδόμενη υπό Θεοκλήτου Φαρμακίδου». Τόμος Δεύτερος. Περιέχων τα κατά Μάρκον, Λουκάν και Ιωάννην Ευαγγέλια. Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Αγγέλου Αγγελίδου, κατά την οδόν Ερμού παρά τη Καπνικαρέα. 1842 (χωρίς αρίθμηση σελίδας).


[40] Διομήδης-Κυριακός Αναστάσιος, Εκκλησιαστική Ιστορία…σ. 194

Δημοσιελυτηκε στο "Θεσσαλικό Ημερολόγιο" 85/2024 228-234

Σεμινάριο-Ημερίδα Εκπαιδευτικών ΠΕ01

 

ΟΡΓΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΡΗΜΟ (Εντυπώσεις από το «Περιβόλι της Παναγίας»)

 

ΟΡΓΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΡΗΜΟ

(Εντυπώσεις από το «Περιβόλι της Παναγίας»)

Του Κώστα Μιχαηλίδη

Θεολόγος

14ο Γυμνάσιο Λάρισας

“Αν κουραστείς απ` τους ανθρώπους

κι είν` όλα γύρω γκρεμισμένα

μην πας ταξίδι σ` άλλους τόπους

έλα σε μένα, έλα σε μένα”.



Στις πολυάνθρωπες πόλεις η δράση, η ταχύτητα, η ένταση, η βουή κι η διάσπαση «τσαλακώνουν» την ησυχία της ψυχής. Ο παραλογισμός, η υποκρισία και η απανθρωπιά της εξουσίας εξοργίζουν. Η αδιαφορία των ανθρώπων, που ζουν τις τελευταίες μέρες της Πομπηίας, με το ποδοβολητό των τεσσάρων ίππων του Ιωάννη να δυναμώνει, προκαλεί θλίψη. Τότε «η χαρά των θλιβομένων», «η απαλλαγή των ασθενούντων», «των χειμαζομένων η γαλήνη» προσκαλεί στο Περιβόλι τα παιδιά της για να τα παρηγορήσει. Η ερημιά στην όψη είναι άγρια αλλά στην ησυχία της καθαρτική.

Κόντευε το Πάσχα του καλοκαιριού στο Αγιώνυμο. Ένα ζεστό πρωινό, ανηφορίζοντας από τον αρσανά των Καρουλίων, αφήσαμε αριστερά μας τα σκαλοπάτια προς Καρούλια κι ανεβήκαμε αυτά για τα Κατουνάκια κι Άγιο Βασίλειο. Δύο συνοδοιπόροι, δοκιμασμένοι από παλιά. Το πλοίο μας είχε αφήσει στην επιστροφή από τα Καυσοκαλύβια, τον τερματικό σταθμό, με αποτέλεσμα να έχουμε χάσει πολύτιμο χρόνο, ακόμη περισσότερο αφού δεν είχαμε σκεφτεί το ταχύπλοο. Αυτή ήταν και η προστασία της Παναγίας. Πήραμε κοινή απόφαση να αφήσουμε τα Καρούλια μέχρι να πάρουμε κι άλλες πληροφορίες καθώς ο ήλιος ήταν ψηλά και χτυπούσε τα βράχια. Όταν φτάσαμε στο κελί «Άξιον εστί», μετά από πολλές στάσεις, με τα μπλουζάκια μούσκεμα, πίναμε κανάτες νερό σαν να ήταν ποτήρια και δεν ξεδιψούσαμε.

Γρήγορα η κουβέντα ανέβασε το θερμόμετρο. Στο ζηλωτικό κελί οι ερωτήσεις κι απαντήσεις θύμιζαν πινγκ – πονγκ μέχρι που η τράπεζα με τις αλάδωτες φακές «σφύριξε το ημίχρονο». Μετά τον εσπερινό και την Παράκληση ξεκίνησε το δεύτερο. Δεν πήρα απαντήσεις ουσιαστικές κι αυτό γιατί ήταν εμφανής ο φανατισμός του π. Γαβριήλ. Στο δειλινό, οι δύο άλλοι φιλοξενούμενοι προσκυνητές, που συνόδευαν τέσσερα παιδιά, μας οδήγησαν πάνω απ` το κελί, ως την άκρη του γκρεμού για να δούμε τα άνω Καρούλια και μετά προχώρησαν σε ένα στενό μονοπάτι πλάτους σαράντα περίπου εκατοστών στο βουνό, όπου μικρά πετραδάκια έκαναν αβέβαια τα πατήματα και κάτω έχασκε το χάος. Ο συνοδοιπόρος μου έκανε πίσω κι εγώ μετά από πέντε βήματα κοκκάλωσα. «Αν δεν μπορείτε να βαδίσετε αυτήν τη «λεωφόρο», τότε πώς θα πατήσετε εκεί, που χωράει ίσα – ίσα το παπούτσι και πρέπει να πιαστείς από την αλυσίδα»; «Δεν είστε έτοιμοι για τα μεσαία Καρούλια και τις σπηλιές» συνέχισε ο Λαρισαίος προσκυνητής. Καρούλια, «Πανεπιστήμιο των βράχων», ο Χριστός εφαρμοσμένος. Νους ορά, η καρδία παθαίνει και πάει να σπάσει. Αλλοιώνεται από την χάρη Του, γνωρίζει την υπέρτατη αγάπη, αυτήν που δεν αντέχεται, που δεν χωράει. Ο ήλιος έδυε στη Σάρτη φωτίζοντας τα νερά, με τα σκαλιά από το δρόμο που είχαμε αφήσει πίσω μας να σκαρφαλώνουν φιδίσια το βουνό. Η άγρια ομορφιά της ερήμου!

Το απόδειπνο έγινε στο τσιμεντένιο πλάτωμα έξω από τους κοιτώνες, πριν το γκρεμό, σε απόλυτο σκοτάδι, χωρίς φωτορύπανση, με έναν φακό για το γέροντα. Οι υποτακτικοί γνώριζαν απέξω τα λίγα λόγια τους. Η νεκρική σιγή της φύσης, η αίσθηση των βράχων και της φεγγαρόλουστης θάλασσας σε αγρίευε και σε εξίταρε. Το άλλο πρωί φορτωθήκαμε τους σάκους λίγο μετά τη μεγάλη είσοδο της θείας λειτουργίας, γιατί η μέρα ήταν πολύ ζεστή και μας περίμενε Γολγοθάς, που δεν γνωρίζαμε αλλά φανταζόμασταν.

Συνεχίζοντας τα σκαλοπάτια, συχνά κοπρισμένα απ` τα μουλάρια, φτάσαμε στο κελί του «Εφραίμ του Σύρου», όπου έζησε ο Εφραίμ ο Κατουνακιώτης. Ο συνοδοιπόρος μου αγόρασε θυμίαμα, που έφτιαχναν οι κελιώτες και συνεχίσαμε ως τη ράχη του βουνού. Από εκεί ανηφορίσαμε προς τα δεξιά για τον άγιο Βασίλειο. Φτάσαμε μετά από μιάμιση ώρα, ενώ στην κατηφόρα χρειαστήκαμε μόλις μια. Το μονοπάτι ήταν γεμάτο μικρές πέτρες με αποτέλεσμα να γλιστρούν τα πόδια στο πάτημα και χώμα τριμμένο σαν αλεύρι, που μας λέρωνε. Οι συνεχείς ανηφορικές στροφές και η δυνατή ζέστη έκαναν ξανά μούσκεμα τα μπλουζάκια μας. Φτάνοντας στο κελί του αγίου Σπυρίδωνα, στα 650 μέτρα, δεν ακουγόταν κανείς και το τηλέφωνο δεν απαντούσε. Ο συνοδοιπόρος μου ανησύχησε αλλά στοιχημάτισα πως οι πατέρες κοιμόταν μετά τη θεία λειτουργία. Άφησα κάτω το σάκο και άλλαξα τη μπλούζα, που την έστυβες και έσταζε. Ένοιωσα έναν πόνο στον ώμο και το χέρι, από το σάκο και αμέσως μετά παλινδρόμηση στο στομάχι. Αυτά για πρώτη φορά στο Όρος. Ευτυχώς αντιλήφθηκα τον πειρασμό. Ευχαρίστησα την Παναγία που μας αξίωσε να βρεθούμε σε μέρος πολύ μεγάλων ασκητών, όπως ο Παΐσιος Βελιτσκόφσκι κι ο Ιωσήφ ο Ησυχαστής, πήρα ένα χάπι γαστροπροστασίας, έριξα πάνω στο τσιμεντένιο σκαλοπάτι το σάκο μου για προσκέφαλο και κοιμήθηκα. Ο συνοδοιπόρος μου περιεργαζόταν το χώρο.

Ο σύρτης απασφάλισε και ένας χαμογελαστός παππούλης μας ζήτησε συγγνώμη, που μας άφησε να περιμένουμε. Λίγο αργότερα ακούμπησε το δίσκο σε ένα τελάρο αντί για τραπέζι και μας πρόσφερε καφέ, νερό και σύκα. Το πρόσωπό του, μειλίχιο και με την πνευματικότητα της «σχολής των αλιέων», μας κέρδισε αμέσως. Μαζί του ένας ακόμη, ο υποτακτικός. Ο γέροντας, κατά σάρκα αδελφός του π. Γαβριήλ, είχε ζήσει μαζί του για κάποια χρόνια αλλά δεν ταίριαζαν ως χαρακτήρες. Ήταν φανερό γιατί.

Μετά από δίωρο ύπνο καθίσαμε στο τραπέζι οι τέσσερις. Ενώ το κελί έμοιαζε με αποθήκη ρακοσυλλέκτη, έχοντας πανιά φθαρμένα και πιασμένα πρόχειρα στο τζάμι για κουρτίνες κι ο γέροντας Σπυρίδων είπε «εδώ είμαστε φτωχικά», μας προσέφερε αβραμιαία φιλοξενία. Φασόλια γίγαντες, σαλάτα με ντομάτες και αγγούρια από τον κήπο του, ελιές, χορτόπιτα και ζυμωτό ψωμί. Ήταν νηστίσιμο φαγητό αλλά λαδερό λόγω Σαββάτου.

Καθίσαμε στον κήπο, αφού είχε τελειώσει ο εσπερινός κι η Παράκληση και φαινόταν πως ήθελε να μας γνωρίσει. Διευκολύναμε την κουβέντα και φτάσαμε να ενθουσιαστούμε στην αναζήτηση των αιτίων της κατηφόρας της εποχής μας. Η ταπείνωση του γέροντα άνοιγε δρόμους και φτάσαμε πριν το απόδειπνο να διερευνούμε την ιστορική πορεία της αλλαγής του ημερολογίου και το οδυνηρό σχίσμα που ακολούθησε. Όπως στον εμφύλιο πόλεμο του 1946 – 1949, φαίνεται πως κι εδώ οι αποφάσεις ήταν από πριν ειλημμένες από κάποια ξένα κέντρα. Το ποίμνιο δεν είχε ανάγκη να δεχτεί νέο ημερολόγιο, όπως η πολιτεία. Το ρωσικό μοντέλο των δύο ημερολογίων θα γινόταν δεκτό από όλον τον ορθόδοξο κόσμο, υπήρχε συμφωνία. Η σημερινή «αγάπη με τον πάπα» δείχνει τον σκοπό της βίας. Οι «ηττημένοι» γέμισαν οργή, που έγινε φανατισμός, όπως της παράνομης αριστεράς. Η αντίληψη κάποιου ηθικού πλεονεκτήματος έφερε την πολυδιάσπαση, λόγω εγωισμού. Πέντε σύνοδοι Παλαιοημερολογητών υπάρχουν σήμερα, πολύ δε περισσότερα κομμουνιστικά κόμματα, αν υπάρχει κάποια αντιστοιχία. Οι «νικητές» κατέληξαν πολιτικά και θρησκευτικά προδότες σε βάθος χρόνου ως μασόνοι. Κανείς δεν κέρδισε, ούτε στον πόλεμο ούτε στο σχίσμα. Ανάμεσα στον οικουμενισμό και την πλάνη του φανατισμού των ζηλωτών, στο διεθνισμό του κεφαλαίου και τον μαρξιστικό διεθνισμό, η βία δεν ανήκει στον ορθόδοξο τρόπο ζωής. Βία χρησιμοποιεί αυτός που δεν μπορεί να κερδίσει την Ανάσταση με τη θυσιαστική αγάπη του και επιβάλλει το «εγώ» του.

Κι αν ο άνθρωπος είναι απλά θηλαστικό ανώτερο, φορτωμένο δεδομένα και πληροφορίες; Κι αν τον προστατεύει το τείχος με την τάφρο και τους κροκοδείλους που υψώνει απ` τον φόβο του θανάτου; Γιατί να μην αξίζει το κυνήγι των πρόσκαιρων αγαθών; Η ανθρώπινη σοφία… Σκόνη !!!

Χαιρετηθήκαμε εγκάρδια με το γέροντα, μετά τον όρθρο και πριν ξεκινήσει η θεία λειτουργία. Στην πραγματικότητα είχαμε χαιρετηθεί στο απόδειπνο στο σκοτάδι του βουνού. Είχε μια ανείπωτη ομορφιά αυτή η οικογενειακή προσευχή στην ύπαιθρο.

Στο σταυροδρόμι για Αγία Άννα ή Κατουνάκια κατευθυνθήκαμε δυτικά

και λίγη ώρα μετά αντικρύσαμε τη μικρή Αγία Άννα. Ο συνοδοιπόρος μου, που την έβλεπε για πρώτη φορά, έμοιαζε με φωτογράφο, που έχει ερωτευθεί το μοντέλο. Καμιά οπτική γωνία δεν αρκούσε, από παντού ήταν πανέμορφη. Νοικοκυρεμένη, με κόπο και μεράκι αλλά χωρίς το επιτηδευμένο «κάτι παραπάνω», που φωνάζει ο νεοπλουτισμός των ΕΣΠΑ. Κατευθυνθήκαμε προς τους Δανιηλαίους, που μας έδιωξαν στα γρήγορα, λόγω κορωνοΐού. Επειδή η μη λεκτική επικοινωνία φανερώνει πολλά αλλά υπήρχε και ιστορικό, προσωπικό και άλλων, η εντύπωση που αποκόμισα ήταν ενός κλειστού κλαμπ, αν είναι οικουμενιστών ή όχι , με αφήνει αδιάφορο. Η επόμενη στάση ήταν στην κορυφή της μικρής Αγίας Άννας. Όταν περνάς μέσα από το άνοιγμα των δύο βράχων και αντικρύζεις αυτήν την αεροφωτογραφία, είναι μια θέα ανεκτίμητη. Η Αγία Άννα, η Νέα Σκήτη, ο αρσανάς της Αγίου Παύλου, η Σιμωνόπετρα … φτάνει ! Φέρτε μου ένα πινέλο κι έναν καμβά.

Κατεβαίνοντας το μονοπάτι για τη σπηλιά του Τιμίου Προδρόμου ήταν φανερό πως το παλιό μονοπάτι είχε κλείσει και υπήρχε νέο. Ο συνοδοιπόρος μου φοβήθηκε το γκρεμό κι εγώ δεν θυμόμουν τέτοια επικίνδυνη διαδρομή. Έτσι εγκαταλείψαμε την προσπάθεια και μετά ένα μισάωρο φτάσαμε στην Αγία Άννα. Η μητέρα της Παναγίας μας επιφύλασσε έκπληξη. Αν και στο τηλέφωνο οι μοναχοί δεν απαντούσαν, δέχτηκαν να μας φιλοξενήσουν, πριν καταρρεύσουμε. Η Αγίου Παύλου, όπου είχαμε κλείσει, φάνταζε πολύ μακριά.

Η κυριακάτικη τράπεζα στις πέντε είχε μακαρόνια και φιογκάκια με σόγια, κιμά ή κομμάτια, σαλάτα, σάμαλι και μήλο, όλα πεντανόστιμα. Φάγαμε υπερβολικά και απολαύσαμε τα παιχνίδια της δύσης του ήλιου με τα σύννεφα. Όσοι δεν γνωρίζουν, μπορούν να πάνε στην Οία !

Το άλλο πρωί μοιάζαμε δαρμένοι. Πονούσαν όλοι οι μύες μας ωστόσο κατεβήκαμε τα 1800 και παραπάνω σκαλιά ως τον αρσανά για να πάρουμε το πλοίο για τη Διονυσίου. Μετά από την έρημο η Διονυσίου έμοιαζε με βίλα στη θάλασσα, παρότι σε κάποια σημεία δείχνει παρατημένη κι αφρόντιστη. Για άλλη μια φορά στο σπίτι των ανέμων ο αέρας ούρλιαζε και κάποιοι Κύπριοι προσκυνητές, που έχουν προτίμηση στη μονή, με κούρασαν με την πολυλογία τους. Όμως στο καθολικό αναπαύτηκα, τόσο στον εσπερινό όσο και στη θεία λειτουργία, το τελευταίο πρωινό του προσκυνήματός μας.

Περιμέναμε το πλοίο της γραμμής αλλά ξαφνικά έφτασε το ταχύπλοο και βρεθήκαμε σε σύντομο χρόνο στην Ουρανούπολη. Ο ιδρώτας που χύσαμε στα άγια αυτά χώματα ίσως να μας οικονόμησε μια εύκολη επιστροφή, για την αγάπη μας στην Κυρία Θεοτόκο. Αυτή τη φορά δεν είχα εσωτερική πληροφόρηση πως θα βρεθώ σύντομα στο αγαπημένο Περιβόλι της. Ας μη βιαστώ να το αξιολογήσω. Εκείνη θα δώσει προς ωφέλειαν ψυχής …

Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλικό ιστολόγιο

 Το Bible Archaeology Report είναι ένα πολύ ενδιαφέρον ιστπλόγιο πο έχει  βιβλικό προσανατολισμό με σημαντική και  αξιόλογη θεματολογία. Μας άρεσε η ανάρτηση για τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις που συνδέονται με το βιβλίο του Ιερεμία. Για να το επισκεφτείτε πατήσε εδώ .

Οι επιστολές της Amarna

Οι πινακίδες της Amarna ανακαλύφτηκαν στο Tell el-Amarna της Αιγύπτου το 1887 και περιέχουν την αλληλογραφία μικρών ηγετών της Συροπαλαιστίνης με το Φαραώ. Οι πόλεις που αναφέρονται σε αυτές είναι οι Akko, Ashkelon, Arvad, Aroer, Ashtaroth, Gebal (Byblos), Gezer, Gath, Gaza, Jerusalem, Joppa, Keilah, Lachish, Megiddo, Sidon, Tyre, Sharon, Shechem, Taanach και Zorah. Η Beth-ninurta μοιάζει να είναι η βιβλική Beth-shemesh. Βοηθούν να διαφωτιστεί το πολιτιστικό περιβάλλον της Παλαιάς Διαθήκης 

Bλ στο Biblical Arcaeology Society το  ενδιαφέρον και κατατοπιστικό άρθρο της Alice Mandell (Βίβλος και αρχαία Μέση Ανατολή, Πανεπιστήμιο Johns Hopkins )  Letters to Pharaoh: The Canaanite Amarna Tablets πατώντας εδώ (η φωτό της πινακίδας από wikipedia).

ΜΑΘΗΜΑ ΗΘΙΚΗΣ

 

Μάθημα ηθικής λοιπόν, όπως ακούγεται τελευταία, για μαθητές που έχουν απαλλαγή από τα Θρησκευτικα. Ποια ηθική όμως; Της Ορθοδοξίας, των θρησκευτικών ομολογιών και των άλλων θρησκειών, της ηθικής για την οποία μίλησε ο Μαξ Βέμπερ, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας κοκ; Και ποιοι θα διδάσκουν ένα μάθημα ηθικής σε παιδιά που έχουν απαλλαγή από το θρησκευτικό ομολογιακό μάθημα; Μου έρχεται στο νου η εξής εικόνα: εκπαιδευτικός υπερ.... (εδώ συπληρώνεται ό,τι θέλετε) να διδάσκει ηθική σε μαθητές που δεν επιθυμούν τα θρησκευτικά!!!!!!!!!!!!


Και αναρωτιέμαι, χωρίς διάθεση κινδυνολογίας, ποια θα είναι η τύχη των θρησκευτικών, όταν θα υπάρχει στο ΩΠ των σχολείων ένα εναλλακτικό ελκυστικό μάθημα για όλους. Δυστυχώς το ζήτημα είναι διαχρονικό. Δε λύθηκε ούτε το 2017 όταν καλλιεργήθηκαν προσδοκίες ότι θα σταματούσαν οι απαλλαγές. Δυστυχώς δεν υπήρχε πολιτική βούληση και - για να θυμηθούμε τη Βίβλο- δεν βάζουμε νέο κρασί σε παλαιούς ασκούς!
Τα Θρησκευτικά μπορούν να γίνουν ένα σπουδαίο εργαλείο ερμηνείας της πραγματικότητας, αρκεί χωρίς καμία εσωστρέφεια, να ανοιχτούμε στην κοινωνία και να αρχίσουμε επιτέλους έναν πολύ ανοιχτό διάλογο για τα Θρησκευτικά που θέλει η ελληνική κοινωνία του 2024.

Μεταφράσεις της Παλαιάς Διαθήκης στα σχολικά εγχειρίδια του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος

Το άρθρο δημοσιεπυτηκε στο στο περιοδικό "Αχιλλίου Πόλις" της ΙΜ Λαρίσης και Τυρνάβου. Διαβάστε όλο το τεύχος στην ιστοσελίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Λαρίσης και Τυρνάβου

Νικόλαος Παύλου

Δρ Θεολογίας  - Ιστορικός ΜΑ

Σύμβουλος Εκπαίδευσης ΠΕ01/Θεολόγων Λάρισας, Μαγνησίας, Τρικάλων

 

Μεταφράσεις της Παλαιάς Διαθήκης

στα σχολικά εγχειρίδια

του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος

 

Οι μεταφράσεις της Παλαιάς Διαθήκης στα σχολικά εγχειρίδια Θρησκευτικών του ελληνικού εκπαιδευτικού γνωρίζουν και συστήματος σήμερα θεωρούνται αυτονόητες για να μπορέσουν να γνωρίσουν οι μαθητές μας τα μηνύματα του πρώτου μέρους της Αγίας Γραφής. Είναι απαραίτητες  και χρήσιμες, αφού μεταφέρουν το λόγο του Θεού στη σημερινή γλώσσα που κατανοούν όλοι οι νέοι μας.

Όμως στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μέχρι και τη συγγραφή του σχολικού εγχειριδίου «Προετοιμασία των ανθρώπων για τον καινούριο κόσμο του Θεού», στη συγγραφική ομάδα του οποίου συμμετείχαν ο Δαμιανός Δόικος, ο Μιλτιάδης Κωνσταντίνου και η Πηγή Καζλάρη[1], αυτό το προνόμιο που έχουν σήμερα οι μαθητές μας, να γνωρίζουν δηλαδή αυτούσιο το βιβλικό κείμενο μεταφρασμένο στη ζωντανή νεοελληνική γλώσσα, αποκτώντας έτσι και το ενδιαφέρον για περαιτέρω ενασχόληση με τα πρωτότυπα κείμενα, όταν θα είναι στην κατάλληλη ηλικία, δεν το είχαν. Οι σύντομες, λοιπόν,  αναφορές που θα ακολουθήσουν θα επικεντρωθούν στο ζήτημα  των μεταφράσεων που χρησιμοποιούσαν τα σχολικά εγχειρίδια που αναφέρονταν στην  Παλαιάς Διαθήκη, γιατί αφορά νοοτροπίες που διαμόρφωναν το εκπαιδευτικό σύστημα στον τόπο μας, και δημιουργούσαν αντιλήψεις για ένα βασικό θρησκευτικό και πολιτισμικό αγαθό που είναι, εκτός των άλλων, και  βασικός πυλώνας του ευρωπαϊκού πολιτισμού[2]. Αποτελεί δηλαδή κρίσιμο ζήτημα όχι μόνο για το βιβλικό θεολόγο και το μελετητή της ιστορίας της εκπαίδευσής μας, αλλά και για κάθε πολίτη που οφείλει  να έχει γνώμη για τα δρώμενα στον τόπο μας[3].

Εκείνο που πρέπει να τονιστεί καταρχήν είναι πως σε όλη την πορεία της νεοελληνικής εκπαίδευσης, η Παλαιά Διαθήκη θεωρείται διδακτικό αντικείμενο για τις ηλικίες του Δημοτικού ή για την Α΄ Τάξη του Γυμνασίου. Ο λόγος για αυτή την «άστοχη» αντιμετώπιση της σημαντικής συλλογής  των βιβλίων της, που περιλαμβάνουν έναν πλούτο αφηγήσεων, ιδεών, ποίησης, συμβουλών, νοοτροπιών, συμβολικών εικόνων, πληροφοριών, που έχουν βέβαια ως κοινό παρονομαστή την παρουσίαση  Ενεργειών του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου, εξηγείται από τον Ι. Πανταζίδη καθηγητή της ελληνικής φιλολογίας και διευθυντή του παιδαγωγικού Φροντιστηρίου στο έργο του «Γυμνασιακή Παιδαγωγική» που εκδόθηκε το 1889. Οι διαπιστώσεις που κάνει είναι σα να γράφηκαν σήμερα. Αναφέρει:

Η πορεία του βιβλικού Ισραήλ μέχρι το Σινά

 

Διαβάστε μία ενδιαφέρουσα περιγραφή με εξαιρετική εικοονογράφηση για την πορεία του λαού του Θεού από την Αίγυπτο μέχρι το όρος Σινά στο armstronginstitute.org . Σε αυτό, εκτός των άλλων,  εξετάζονται οι διάφοροι τόποι που έχουν προταθεί για τη θέση που βρίσκονταν το Όρος των Εντολών του Θεού (η φωτό προέρχεται από το άρθρο)

Περιοδείες του Αποστόλου Παύλου και Βιβλικό κοσμοείδωλο

Περιοδείες του Αποστόλου Παύλου και Βιβλικό κοσμοείδωλο. Δημιουργία βίντεο  με το πρόγραμμα ΤΝ fliki.ai

 

Εικονική περιήγηση στον βιβλικό 10ο αι πΧ

 Όπως είναι γνωστό ο 10ος αι πΧ θεωρείται η εποχή των μεγάλων βιβλικών βασιλιάδων του ενωμένου βιβλικού Ισραήλ. Όπως αναφέρεται στη σελίδα του   περιοδικού Let the Stones Speak  (τ. Μαρτίου/Απριλίου 2024) στην έκθεση "Ελάτε να γνωρίσετε τον Δαβίδ και τον Σολομώντα!" εκτίθενται αντικείμενα από  "αρχαιολογικούς χώρους σε ολόκληρο το Ισραήλ, συμπεριλαμβανομένης της Ιερουσαλήμ, της Timna, του Lachish και του Khirbet Qeiyafa,. Αυτή η μοναδική συλλογή από σίδηρο, κεραμική, πέτρα και υφάσματα περιλαμβάνει ανακατασκευές μνημείων σε φυσικό μέγεθος, περιηγήσεις εικονικής πραγματικότητας, παρουσιάσεις βίντεο και αρκετές πρωτότυπες εικονογραφήσεις και επιλογές έργων τέχνης". 

Για να κάνετε εικονική περιήγηση σε αυτή πατήστε https://exhibit-tour.armstronginstitute.org/ πατήστε https://exhibit-tour.armstronginstitute.org/

(Η φωτό/πίνακας του Michelangelo  από τη wikipedia).