« Ο Περσέας στην Κρεμαστή Λάρισα». Συμβολή στην έρευνα της ιδεολογίας των περιοίκων πόλεων της αρχαίας Θεσσαλίας

 

Δρ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΑΥΛΟΥ

« Ο Περσέας στην Κρεμαστή Λάρισα».

Συμβολή στην έρευνα της ιδεολογίας των περιοίκων πόλεων της αρχαίας Θεσσαλίας

 

Εισήγηση σε Διεθνές συνέδριο (01/03/2018 - 04/03/2018)

Τμήμα ΙΑΚΑ. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Δημοσιεύτηκε στο: Θεσσαλικά Μελετήματα,

8/ 2018, 41-50

 

 

Στον κλασικό κατάλογο αρχαίων ελληνικών νομισμάτων του Barclay Head (έκδοση του 1911)[1] περιλαμβάνονται και νομίσματα της πόλης της Αχαΐας Φθιώτιδας Λάρισας Κρεμαστής[2]. Παρουσιάζονται τρία που κόπηκαν το διάστημα 302-286 πΧ και ένα που προέρχεται από το 197-146 πΧ.

Στην πρώτη ομάδα ο Head τοποθετεί νόμισμα το οποίο –όπως τονίζει- στη μία πλευρά του εικονίζει το κεφάλι νύμφης, και στην άλλη τη λέξη ΛΑΡΙ και τον Περσέα να κρατάει άρπη (:δρεπανόσχημο μαχαίρι) και το κεφάλι Γοργόνας αντίστοιχα.

Αναμφίβολα κάθε  αρχαίο ελληνικό νόμισμα συνδέονταν με τις παραδόσεις της πόλης που το έκοψε. Είναι γνωστό ότι η εικονογραφία τους αντιπροσωπεύει την κοινωνία που τα έχει εκδώσει. Είναι αποδείξεις και σύμβολα  κοινής ταυτότητας, εκτός από μέσα ανταλλαγής σε ένα τοπικό ή περιφερειακό εμπόριο. Αναπαράγουν ιδεολογίες, πολιτικές πρακτικές και είναι τεκμήρια του παρελθόντος και της παράδοσης. Έτσι στα νομίσματα παρουσιάζονταν συμβολικές μορφές, μυθικά πρόσωπα, μεγάλοι ήρωες της περιοχής, ένδοξοι ηγέτες, σημαίνουσες προσωπικότητες και  ιδρυτές/οικιστές της πόλης, που η παρουσία τους στα νομίσματά της έδινε κύρος και ανέβαζε το status σε σχέση με γειτονικές πόλεις ή περιοχές, αναδεικνύοντας και τη σχέση των χαρακτηριστικών της με τη γενικότερη ιστορία του ελληνισμού[3].

Οπότε πρέπει να ερευνηθεί η ιδεολογική χρήση του μυθικού κύκλου του Περσέα με την πόλη της Κρεμαστής Λάρισας, αφού  η τελευταία εξέδωσε  νόμισμα με τη μορφή του, καθώς και τα στοιχεία που οδήγησαν τις αρχές της πόλης να  θεωρήσουν ότι τους αφορούν οι αφηγήσεις –προφορικές ή γραπτές- που συνδέονται με αυτόν.

 

 

***

Είναι γνωστό ότι με το πρόσωπο του Περσέα έχουν συνδεθεί πολλοί ελληνικοί τόποι και δυναστικοί μύθοι[4]. Θεωρούνταν γιος του Δία και για κάποιους μεγαλύτερος ήρωας ακόμη και από τον Ηρακλή, αφού αναφέρεται ότι σκότωσε το Διόνυσο[5]. Εξολόθρευσε το θαλάσσιο τέρας Γοργόνα-Μέδουσα με τη βοήθεια της Αθηνάς και του Ερμή και κατέκτησε την όμορφη Ανδρομέδα.

Μία εκδοχή των περιπετειών του Περσέα παρέχει ο  σοφιστής και ρητοροδιδάσκαλος του 2ου μ.Χ. αιώνα Ζηνόβιος στο έργο του «Επιτομή εκ των Ταρραίου και Διδύμου παροιμιών συντεθείσα κατά στοιχείων»[6]. Αναφέρεται εδώ ότι ο Ακρίσιος, βασιλιάς του Άργους, επιθυμούσε να αποκτήσει αρσενικά παιδιά. Η θεότητα όμως με χρησμό, του είπε ότι αυτό θα το κατόρθωνε η κόρη του Δανάη, το εγγόνι του όμως θα τον σκότωνε. Φοβήθηκε ο Ακρίσιος και κατασκευάζει χάλκινο θάλαμο και σε αυτόν έκλεισε τη θυγατέρα του. Ο Δίας όμως την ερωτεύτηκε,  μεταμορφώθηκε σε χρυσή βροχή και έπεσε στον κόλπο της. Γεννάει αυτή τον Περσέα, και  ο Ακρίσιος θέλοντας να τους ξεφορτωθεί, τους αφήνει στο πέλαγος. Η βάρκα φτάνει στη Σέριφο και ο Δίκτυς μεγαλώνει τον ήρωα, ενώ τη Δανάη την ερωτεύεται ο βασιλιάς του νησιού Πολυδέκτης και τη ζητάει σε γάμο.

Ο γάμος όμως δε γίνεται, ο Πολυδέκτης ανακοινώνει τότε ότι θα παντρευτεί την Ιπποδάμεια,  και ζητάει για δώρο ένα άλογο από κάθε κάτοικο του νησιού. Ο Περσέας δε μπορεί να το κάνει και υπόσχεται ότι θα φέρει το κεφάλι μιας  γοργόνας. Το κατορθώνει και φέρνει στη Σέριφο το κεφάλι της γοργόνας Μέδουσας. Στη συνέχεια εγκαθιστά στη βασιλεία το Δίκτυ. Με τη μητέρα του Δανάη φεύγουν για το Άργος, ώστε να γνωρίσει τον Ακρίσιο. Αυτός, αφού το μαθαίνει, για να γλυτώσει το θάνατο καταφεύγει στη Λάρισα. Τον ακολουθεί ο Περσέας. Ο βασιλιάς της πόλης κάνει αγώνες στους οποίους ήθελε να λάβει μέρος και ο Περσέας. Αγωνίζεται στο πένταθλο, χτυπάει τον Ακρίσιο στο πόδι και τον σκοτώνει. Και έτσι πραγματοποιείται ο χρησμός. Ο Περσέας στη συνέχεια γίνεται βασιλιάς της πόλης του Άργους[7].

Ο μύθος συνδέει λοιπόν τον Περσέα με τον τόπο  που ακούει στο όνομα Λάρισα, αφού σε αυτόν πραγματοποιήθηκε ο χρησμός που είχε δοθεί στον Ακρίσιο. Σε κάθε περίπτωση πάντως το σημείο αναφοράς είναι το Άργος, η έδρα του Ακρίσιου που τον διαδέχτηκε ο Περσέας. Να τονιστεί όμως, ότι σε άλλη καταγραφή, που περιλαμβάνει στο έργο του ο ψευδο-Απολλόδωρος,  ο Περσέας δε δέχεται το θρόνο του Άργους και τον ανταλλάσσει με την Τίρυνθα, όπου βασίλευε ο εξάδελφός του Μεγαπένθης, γιος του Προίτου, μέχρι τότε βασιλιάς της Τίρυνθας και στη συνέχεια του Άργους. Ο Περσέας, σύμφωνα με αυτή την παραλλαγή, έγινε βασιλιάς της Τίρυνθας και ιδρύει τις Μυκήνες[8].

Τα παραπάνω αναδεικνύουν τις πολλαπλές εκδοχές  του μύθου του Περσέα, και τις πολυποίκιλες τροποποιήσεις του Αργειακού κύκλου, στον οποίο ανήκει. Βέβαια δεν χρειάζεται να τονιστεί ότι αυτή η διαπίστωση δε χαρακτηρίζει μόνο το μύθο του Περσέα, αλλά αφορά το σύνολο σχεδόν της μυθολογίας

 

***

 

Εκτός από το νόμισμα της Λάρισας Κρεμαστής με την αποτύπωση του Περσέα, για το οποίο έγινε αρχικά λόγος, φαίνεται ότι και σε άλλο η πόλη είχε φροντίσει να υποστηρίξει τη σχέση που είχε με το μυθικό ήρωα.  Στον κατάλογο λοιπόν του Head παρουσιάζεται νόμισμα το οποίο εικονίζει άρπη σε στεφάνι, και στην άλλη πλευρά του κεφάλι νύμφης[9].

Η σχέση και αυτού του νομίσματος με τον αφηγηματικό κύκλο του Περσέα είναι προφανής, αφού η άρπη ήταν το όπλο με το οποίο εξολόθρευσε τη Μέδουσα, όπως γράφει σχετικά ο Φερεκύδης:

«Εἶτα ἔρχεται πετόμενος κατὰ

τὸν ὠκεανὸν καὶ τὰς Γοργόνας, συν-

επομένων αὐτῷ  Ἑρμοῦ τε καὶ Ἀθήνας. Ταύτας δὲ

κοιμωμένας εὑρίσκει. Ὑποτίθενται δὲ αὐτῷ οὗτοι οἱ

θεοὶ, ὅπως χρὴ τὴν κεφαλὴν

ἀποτεμεῖν ἀπεστραμμένον,

καὶ δεικνύουσιν ἐν

τῷ κατόπτρῳ τὴν Μέδουσαν, ἣ μόνη ἦν θνητὴ τῶν Γοργόνων. Ὁ δὲ, πλησίον γενόμενος, ἀποτέμνει τῇ

ἅρπῃ τὴν κεφαλὴν, καὶ ἐνθεὶς εἰς τὴν κίβησιν φεύγει»[10].

 

Την άρπη του Περσέα την είχε κατασκευάσει ο Ήφαιστος και ήταν από διαμάντι[11]. Η ιδιαίτερη τιμή που γνώριζε, ως όπλο του ήρωα, στην Κρεμαστή Λάρισα είναι πασιφανής. Τοποθετείται μέσα σε στεφάνι και θεωρείται σύμβολο της πόλης, αφού η ταυτότητά της τελευταίας, ως τόπος στον οποίο ανήκει το νόμισμα,  καταγράφεται  κάτω από την άρπη.

Μία τρίτη, έμμεση μαρτυρία, για την τιμή που γνώριζε ο Περσέας στην Κρεμαστή Λάρισα, παρέχει η μήτρα της σφραγίδας που εικόνιζε το μυθικό τέρας Σκύλλα. Πιο αναλυτικά, το 1934 ο συλλέκτης D.M. Robinson δημοσίευσε στο περιοδικό American Journal of Archaeology άρθρο με τίτλο "The Bronze State Seal of Larissa Kremaste"[12] στο οποίο έκανε λόγο για χάλκινη μήτρα που βρέθηκε στην περιοχή της αρχαίας Κρεμαστής Λάρισας. Στη μία όψη του  εικονίζονταν η Θέτιδα καβάλα σε ιππόκαμπο και στην άλλη το μυθικό τέρας Σκύλλα. Ο συλλέκτης έκανε την υπόθεση πως πρόκειται για την επίσημη σφραγίδα της πόλης.

Καταρχήν  να τονιστεί ότι σκύλλα θεωρούνταν και ο καρχαρίας. Όπως πληροφορεί ο Αθήναιος «καρχαρίαι. Νίκανδρος ὁ Κολοφώνιος ἐν Γλώσσαις τὸν καρχαρίαν καλεῖσθαι καὶ λάμιαν καὶ σκύλλαν»[13]. Πάντως το μυθικό τέρας θεωρούνταν αποτρόπαιο, κάτι που φανερώνεται και στην περιγραφή που κάνει ο Διονύσιος:

« Schol. Hom. Od. XIII, 85: Σκύλλα θυγάτηρ μὲν

ἦν Φόρκυνος καὶ Ἑκάτης τὸ μὲν μέγεθος θαυμαστή·

εἶχε δὲ πόδας μὲν δώδεκα, κεφαλὰς δὲ ἓξ, ἐν ἑκάστῳ

δὲ στομάτων τρεῖς στίχους ὀδόντων, ὀφθαλμοὺς δὲ πυ-

ροειδεῖς. Καὶ τὸ μὲν ἄλλο σῶμα ἐκρύπτετο αὐτῆς ἔν τινι

σπηλαίῳ κατὰ βύθου βεβλημένον, συμφυὲς οὖσα τῇ

πέτρᾳ· τὰς δὲ κεφαλὰς αὐτῆς εἶχεν ἔξω περιμήκεις ὥστε

δύνασθαι ἀπὸ τῆς πέτρας εἰς τὴν ναῦν φθάνειν. Ταύτην

λέγεται τὸν Ἡρακλέα ὁπότε τὰς Γηρυόνου βοῦς ἦγεν, ὡς

εἶδεν ἀπληστευομένην, ἀνελεῖν· τὸν δὲ πατέρα διὰ πυρὸς

ἀναγκάσαι πάλιν αὐτὴν ἀναζῆσαι. Ἡ ἱστορία παρὰ Διο-

νυσίῳ»[14].

 

Χαρακτηριστικά της σκύλλας δίνει και ο Αθήναιος:

«ἢ τρίκρανος Σκύλλα, ποντία κύων»[15].

Η Σκύλλα, όπως και η Μέδουσα καταγράφονταν ως θαλάσσια τέρατα. Είναι προφανής λοιπόν η σχέση τους, καθώς και η αναφορά στο μύθο του Περσέα, που ως εξολοθρευτής της δεύτερης ήταν ο νικητής των θαλάσσιων τεράτων που αποκτούσαν έτσι –αφού ο ήρωας είχε νικήσει έναν εκπρόσωπό τους- αποτροπαϊκό ρόλο με προστατευτικό χαρακτήρα για την πόλη.

***

 

Το βασικό όμως ερώτημα εξακολουθεί να παραμένει: πως τεκμηριώνονταν η σχέση της Κρεμαστής Λάρισας με τις αφηγήσεις για τον Περσέα και ποια ήταν η χρήση του μύθου από την πόλη, ώστε να χρησιμοποιηθεί στης εικονογραφία των νομισμάτων της και να θεωρηθεί έτσι  ήρωας της πόλης;

Προηγουμένως τονίστηκε ότι ο Ακρίσιος κατέφυγε στη «Λάρισα» για να γλυτώσει από τον Περσέα. Βρήκε όμως το θάνατο από το χέρι του ήρωα, όπως τόνιζε ο χρησμός. Πιθανότερη εκδοχή, όπως θα τονιστεί και στη συνέχεια,  είναι ως «Λάρισα» να εννοείται η ακρόπολη του Άργους, που ονομάζονταν έτσι[16]. Να ανέβηκε δηλαδή ο βασιλιάς της πόλης σε αυτήν, θεωρώντας ότι έτσι θα γλυτώσει το θάνατο από το χέρι του Περσέα[17]

Ο Ψευδο-Απολλώνιος δίνει άλλη εκδοχή  και τονίζει ότι ο Ακρίσιος κατέφυγε στην Πελασγιώτιδα Λάρισα, δηλαδή στην κεντρική πόλη της Θεσσαλίας. Όπως γράφει:

 

«Περσεὺς δὲ μετὰ Δανάης καὶ Ἀνδρομέδας ἔσπευδεν

εἰς Ἄργος, ἵνα Ἀκρίσιον θεάσηται. ὁ δὲ <τοῦτο μαθὼν

καὶ> δεδοικὼς τὸν χρησμόν, ἀπολιπὼν Ἄργος εἰς τὴν

Πελασγιῶτιν ἐχώρησε γῆν. Τευταμίδου δὲ τοῦ Λαρι-

σαίων βασιλέως ἐπὶ κατοιχομένῳ τῷ πατρὶ διατιθέντος

γυμνικὸν ἀγῶνα, παρεγένετο καὶ ὁ Περσεὺς ἀγωνίσα-

σθαι θέλων, ἀγωνιζόμενος δὲ πένταθλον, τὸν δίσκον

ἐπὶ τὸν Ἀκρισίου πόδα βαλὼν παραχρῆμα ἀπέκτεινεν 

αὐτόν. αἰσθόμενος δὲ τὸν χρησμὸν τετελειωμένον τὸν

μὲν Ἀκρίσιον ἔξω τῆς πόλεως ἔθαψεν»[18]

Ο βασιλιάς λοιπόν της Πελασγιώτιδας Λάρισας Τευταμίδης, ορίζει γυμνικούς αγώνες και ο Περσέας σκοτώνει τον Ακρίσιο , προφανώς κατά λάθος, και στη συνέχεια τον θάβει έξω από την πόλη. Μάλιστα ο Ψευδο-Ηρωδιανός τονίζει ότι ο Ακρίσιος ήταν ο ιδρυτής της πόλης[19].

Ο Φερεκύδης ασχολείται και αυτός με το θέμα. Γράφει τα εξής:

«Καὶ ἐλθὼν (: ο Περσεύς), Ἀκρίσιον οὐχ εὑρίσκει

ἐν Ἄργει· ὑπεχώρει γὰρ αὐτὸν δείσας εἰς τοὺς Πελα-

σγοὺς, εἰς Λάρισσαν.

Μὴ καταλαβὼν δὲ αὐτὸν, τὴν μὲν Δανάην

καταλείπει παρὰ τῇ μητρὶ

Εὐρυδίκῃ, καὶ τὴν Ἀνδρομέδαν, καὶ τοὺς Κύκλω-

πας· αὐτὸς δὲ ἔβη εἰς Λάρισσαν. Καὶ ἀφικό-

μενος, Ἀκρίσιον ἀναγνωρίζει, καὶ σὺν αὐτῷ ἕπεσθαι

εἰς Ἄργος πείθει. Καὶ ὅτε δὴ

ἔμελλον ἰέναι, συντυγχάνει ἀγῶνι νέων ἐν τῇ Λαρίσ-

σῃ. Καὶ ὁ Περσεὺς ἀποδύεται εἰς τὸν ἀγῶνα, καὶ λα-

βὼν τὸν δίσκον, δισκεύει· τὸ δὲ

πένταθλον οὔπω ἦν, ἀλλ' ἰδίᾳ ἕνα ἕκαστον τῶν ἄθλων

ἤθλουν· ὁ δὲ δίσκος τροχαλισθεὶς ἐπὶ τὸν πόδα τοῦ

Ἀκρισίου, τιτρώσκει αὐτόν· καμὼν δὲ ἐκ τούτου

Ἀκρίσιος, ἀποθνήσκει αὐτοῦ ἐν Λαρίσσῃ. Καὶ αὐτὸν

κατατίθεται Περσεὺς καὶ οἱ Λαρισσαῖοι, πρόσθεν τῆς

πόλεως, καὶ αὐτοῦ (Phav. αὐτῷ) ποιοῦσιν ἡρῷον οἱ

ἐπιχώριοι· Περσεὺς δὲ ἀναχωρεῖ τοῦ Ἄργους.»[20]

 

O Ακρίσιος λοιπόν, σύμφωνα με την εκδοχή του Φερεκύδη, φεύγει από το Άργος επειδή φοβήθηκε και πηγαίνει στους Πελασγούς, στη Λάρισα (sic), και όχι στην Πελασγιώτιδα Λάρισα.

Αυτή η άποψη δείχνει να χρησιμοποιείται ως επιχείρημα –προερχόμενο από τη γραπτή παράδοση- για  τη διεκδίκηση του μύθου του Περσέα από την Κρεμαστή Λάρισα. Η εδραίωση αυτής της θέσης μπορεί να στηριχτεί, καταρχήν, στην πληροφορία του Στράβωνα, ο οποίος γράφοντας για την Κρεμαστή Λάρισα αναφέρει ότι λέγονταν και «Πελασγία Λάρισα»:

«τῆς δ' ἑξῆς παραλίας ἐν μεσογαίᾳ ἐστὶν ἡ Κρε-

μαστὴ Λάρισα εἴκοσι σταδίους αὐτῆς διέχουσα, ἡ δ'

αὐτὴ καὶ Πελασγία λεγομένη Λάρισα».[21].

 

Στη συνέχεια, στα «Σχόλια εις τον Απολλώνιον Ρόδιον» (“Scholia in Apollonium Rhodium vetera”), υπάρχει η εξής ενδιαφέρουσα πληροφορία:

«14 <Ἥρης δὲ Πελασγίδ<ος>:> Ὁμηρικῶς τὴν Ἥραν Πελασ-

γίδα εἶπεν, ἐκ τῆς Θεσσαλικῆς χώρας. Πελασγοὶ γάρ εἰσιν, οἳ τὴν

Φθιωτικὴν κατῴκουν, ὥς φησιν Ὅμηρος (Β 681)· ‘νῦν αὖ τούς, ὅσσοι τὸ

Πελασγικὸν Ἄργος ἔναιον’, ἀφορίζων τῆς Πελοποννήσου, ἣν Ἀχαϊκὸν

καλεῖ Ἄργος»[22], η οποία στηρίζεται στον γνωστό ομηρικό κατάλογο των πλοίων.

 

Η σχέση επομένως των Πελασγών με τη Αχαΐα Φθιώτιδα είναι «ομηρική», με την έννοια ότι ο επικός ποιητής γνωρίζει και αναφέρει την παράδοση για το Άργος Πελασγικόν ως μέρος της επικράτειας του ομηρικού ήρωα Αχιλλέα, που κατείχε την περιοχή. Μάλιστα η ταύτιση του Άργους Πελασγικού με την Κρεμαστή Λάρισα είναι γνωστή[23], και όπως θα τονιστεί στη συνέχεια, αυτή η ονομασία συνδέεται με το μύθο του Περσέα. Ο Ακρίσιος δηλαδή, σύμφωνα με την αφήγηση του Φερεκύδη, φεύγει από το Άργος της Πελοποννήσου και καταφεύγει στο Άργος των Πελασγών – σε τόπο δηλαδή που του φαίνεται οικείος- , στη Λάρισα της Αχαΐας Φθιώτιδας. Άλλωστε η πόλη βρίσκονταν πιο κοντά στην πατρίδα του Ακρίσιου από την κεντρική πόλη της Θεσσαλίας.

Στην ιστορία της έρευνας του μύθου του Περσέα καταγράφονται ενδιαφέρουσες σχετικές επισημάνσεις. Έτσι ο G. Glotz στο άρθρο του «Perseus» που δημοσιεύτηκε  στο Dictionnaire des antiquités Grecques et Romaines [24] , τονίζει ότι ο Περσέας ήταν «εθνικός ήρωας» και για την Αχαϊκή Πελοπόννησο και για την Αχαΐα Φθιώτιδα. Πιθανολογεί ότι ο τόπος που σκοτώθηκε ο Ακρίσιος ήταν, στην αρχική μορφή του μύθου, η ακρόπολη του Άργους, που εν μέρει ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά Ακρία ή η Λάρισα Κρεμαστή της Φθιώτιδας και όχι η Πελασγιώτις Λάρισα. Αναφέρει ότι ο θρύλος για τον Περσέα είχε εξαπλωθεί στην κοιλάδα του Πηνειού πριν την άφιξη των Θεσσαλών, που υιοθέτησαν το μύθο και παρουσίασαν τον Ακρίσιο ως ιδρυτή της κεντρικής πόλης της Θεσσαλίας. H Κρεμαστή Λάρισα όμως έκοψε νόμισμα με τον Περσέα και διατήρησε ηρώο προς τιμήν του Ακρίσιου.

O Daniel Ogden στην εξαιρετική μονογραφία του για τον Περσέα[25] τονίζει ότι στην αυθεντική μορφή του μύθου ο Ακρίσιος για την ασφάλειά του κατέφυγε  στην οχυρωμένη ακρόπολη του Άργους που ονομάζονταν Λάρισα. Σε αυτή υπήρχε και ιερό της Αθηνάς Ακρίας, από την οποία πήρε το όνομά του. Εντούτοις δύο πόλεις της Θεσσαλίας προσέγγισαν το μύθο του Περσέα λόγω του ονόματός τους. Η κεντρική Λάρισα μάλιστα καταγράφεται ως μέρος του μύθου στην γραπτή παράδοση, ενώ η Κρεμαστή Λάρισα υποστήριξε το αίτημά της κόβοντας εντυπωσιακά νομίσματα με την εικόνα του ήρωα. Επίσης βρίσκονταν πιο κοντά στο Άργος.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω εξάγονται  τα εξής βασικά συμπεράσματα:

Ο μύθος του Περσέα στο σημείο που αφορά το θάνατο του Ακρίσιου συνδέονταν στην αρχική του μορφή, κατά τη γνώμη μου, με την ακρόπολη του Άργους Λάρισα. Τα επιχειρήματα είναι ισχυρά, κυρίως στο σημείο που το όνομα του βασιλιά του Άργους είναι ταυτόσημο με τη θεότητα της ακρόπολης, την Αθηνά Ακρία. Όμως εξαιτίας του ονόματος της ακρόπολης του Άργους (:Λάρισα), ο μύθος συσσωματώθηκε στις παραδόσεις της Πελασγιώτιδας Λάρισας και της Κρεμαστής Λάρισας. Ήταν τόσο ισχυρή η ταύτιση που ο Ακρίσιος καταγράφεται ως ιδρυτής της κεντρικής πόλης της Θεσσαλίας[26] και η Κρεμαστή θεωρώντας τον Περσέα εθνικό της ήρωα εξέδωσε νομίσματα με τη μορφή του και με το όπλο του, την  άρπη, που πιθανόν να ήταν ένα από τα σύμβολα της πόλης.

Η παραπάνω αρχική τοποθέτηση σε καμία περίπτωση δε μειώνει την αξία του μύθου του Περσέα ως ιδεολογικού εργαλείου της Κρεμαστής Λάρισας, πόλης με την οποία ασχολείται η παρούσα εργασία. Όπως έχει τονίσει ο Walter Burkert «Δεν είναι η “δημιουργία” ούτε η “προέλευση” του μύθου που συνιστούν το βασικό γεγονός,  αλλά η μετάδοση και η διατήρησή του, ακόμα και χωρίς τη χρήση της γραφής σε έναν  “πρωτόγονο” προφορικό πολιτισμό»[27].

Μάλιστα ο μύθος φαίνεται να  συνδέεται με  πρακτικές της Κρεμαστής Λάρισας που μπορεί να κάνουν έμμεσες αναφορές σε αυτόν. Έτσι η πόλη κόβει και άλλο νόμισμα στο οποίο εικονίζεται κεφαλή του Δία, και η Αθηνά σε αγωνιστική στάση, με το μονόγραμμα ΑΧ[28] . Είναι γνωστό ότι ο νεφεληγερέτης καταγράφεται ως πατέρας του Περσέα, ενώ η Αθηνά τον βοήθησε να εξοντώσει τη Μέδουσα[29]. Ενώ το ομηρικό όνομα της πόλης (ή της ακρόπολής της) «Άργος Πελασγικόν»[30] αναδεικνύοντας τη σχέση της με την πατρίδα του Περσέα, το Άργος της Πελοποννήσου, φανέρωνε ενδεχομένως και την πρόθεσή της να ταυτιστεί με το μύθο του.

 

***

Η ονομασία «Λάρισα» είχε συνδεθεί λοιπόν στον αρχαίο κόσμο με το μύθο του Περσέα, και ειδικότερα με το σημείο που αφορούσε το τέλος του Ακρίσιου. Η διεκδίκηση του αφηγήματος από τη Λάρισα Κρεμαστή ήταν απόδειξη της πίστης ότι η περιοχή της συνδέονταν με πανάρχαιες ελληνικές παραδόσεις, και αναδείκνυε το κύρος της,  που ήταν απαραίτητο  σε έναν τόπο με ευμάρεια[31], η οποία  προέρχονταν από τη γεωργική  παραγωγή[32] και την μεταλλευτική δραστηριότητα[33].

 

 

 

 

SUMMARY

In the coins of the city of Achaia, Phthiotida, Larissa Cremaste, the mythical hero Perseas holds a harp and the Gorgon's head respectively. In another coin it is illustrated a harp that is crowned.

It is known that the ancient Greek currency was associated with the traditions of the city that cut it off. The iconography of coins represents the society that has published them. They are evidence and symbols of common identity, except for means of exchange in a local or regional trade. So the ideological use of Perseus by Larissa Cremaste must be investigated.

With his face many Greek places and dynastic myths are connected. Especially with the name "Larissa" there is a special relationship, since it determines the place where the oracle, which was given to the grandfather of the hero Akrissios for the end, was realized. Ferekydes reports give the right to relate the event to Larissa Cremaste. Cutting relative currencies from the city was proof of the belief that its region was associated with ancient Greek traditions, and demonstrated its prestige, which was indispensable in a place of prosperity that came from agricultural production and mining.

 

---

[1] HΕAD BARCLAY, Historia Numorum. A manual of Greek numismatics, Oxford: Clarendon Press, 1911

[2] Ο.π. σσ. 299-300.

[3] Βλ. τις πολύ αξιόλογες επισημάνσεις για την  ιδεολογική χρήση του νομίσματος της Karsten Dahmen στο DAHMEN KARSTEN, The legend of Alexander the Great on Greek and Roman coins. London & New York: Routledge, 2007 σσ. 1-5

[4] Βλ ΘΕΜΕΛΗΣ ΠΕΤΡΟΣ “Περσέας και Μέδουσα» στο Πέτρος Θέμελης, Μαρία Σπαθή, Κυριάκος Ψαρουδάκης (επιμ): Ιερά και λατρείες της Μεσσήνης. Από τα αρχαία στα βυζαντινά χρόνια, Αθήνα, 2017, σσ. 179-192 στο οποίο αναφέρονται παραδόσεις τόπων που συνδέονται με τον Περσέα και τη λατρεία του.

[5] «ex. <Δανάης:> ἐξ Εὐριδίκης καὶ Ἀκρισίου. Εὐφορίων (fr. 86

Pow.)· “ὀθνεῖον Περσεῖ τελέων γάμον Εὐρυμέδοντι”. τινὲς δέ φασι

πλείονα Ἡρακλέους αὐτὸν εἰργασμένον οὐ τυχεῖν δόξης, ὅτι Διόνυσον

ἀνεῖλεν εἰς τὴν Λερναίαν ἐμβαλὼν λίμνην».  (Σχόλια εις Ιλιάδαν Ομήρου 14,319)

[6] 1,41

[7] Βλ. και Hyginus, Fabulae 63. Για μία ολοκληρωμένη παρουσίαση του μύθου του Περσέα βλ. την κατατοπιστική μονογραφία του OGDEN DANIEL, Perseus. London & New York: Routledge, 2008

[8] Ψευδο-Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη,  2,47-48

[9] Head ο.π.

[10] Φερεκύδης Hist. Fragmenta, 26,68-77

[11] «Persšwj.

   Perˆ toÚtou ƒstore‹tai Óti ™n to‹j ¥stroij ™tšqh

di¦ t¾n dÒxan· tÍ g¦r Dan£V æj crusÕj migeˆj Ð

ZeÝj ™gšnnhsen aÙtÒn· ØpÕ d toà Poludšktou pem-

fqeˆj ™pˆ t¦j GorgÒnaj t»n te kunÁn œlabe par'

`Ermoà kaˆ t¦ pšdila, ™n oŒj di¦ toà ¢šroj ™poie‹to

t¾n pore…an· doke‹ d kaˆ ¤rphn par' `Hfa…stou la-

be‹n ™x ¢d£mantoj·» ( Ερατοσθένης, Καταστερισμοί,1,22)

[12] ROBINSON D.M., «The Bronze State Seal of Larissa Kremaste», American Journal of Archaeology, 38/1934, 219-222. Η μήτρα βρίσκεται σήμερα στο Arthur M. Sackler Museum, Harvard University 60,477. Βλ. και  DEKA MARK STANLEY, Images of Scylla and riding Nereids in tondo reliefs of the Hellenistic period. Ann Arbor MI diss. 1992(ειδικά βλ. Appendix 1. The state seal of Larissa Kremaste, σ. 226-231)

[13] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί  2,1.137.22-23

[14] Διονύσιος Hist. Fragmenta 8,1-12

[15] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί 2,2 101.38

[16] « πλησίον δὲ

τοῦ Διονύσου καὶ Ἀφροδίτης ναός ἐστιν Οὐρανίας.

 τὴν δὲ ἀκρόπολιν (:οι Αργείοι) Λάρισαν μὲν καλοῦσιν ἀπὸ

τῆς Πελασγοῦ θυγατρός·» Παυσανίας 2.23.8.5-2.24.1.2

[17] Βλ. επιχειρήματα στο OGDEN DANIEL, ο.π. σ. 106

[18] Ψευδο-Απολλόδωρος, Myth. Bibliotheca, 2.47,1-2.48,2

[19] «<Λάρισα> πόλις Θεσσαλίας ἡ πρὸς τῷ Πηνειῷ, ἣν Ἀκρίσιος ἔκτισε» Ψευδο-Ηρωδιανός De prosodia catholica 3,1 267.15-16

[20] Φερεκύδης, Fragment 26, 101-119

[21] Στράβων,Γεωγραφικά 9.5.13.10-12

[22] 8,17-21

[23] Βλ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΑΚΗ  Α. – ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δ., «Η παραγωγή χαλκού στην Πελασγία κατά την αρχαιότητα». Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, 1987, σσ. 564-595 που τονίζεται (σ. 564): «Η Πελασγία βρίσκεται σε μία  περιοχή της ανατολικής Φθιώτιδας που κατοικήθηκε στην περίοδο της ακμής του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Την εποχή του Τρωικού πολέμου, με το όνομα “Άργος Πελασγικό” συμμετέχει στην ευημερούσα Τετράπολη του Αχιλλέα και παίρνει μέρος στην εκστρατεία κατά της Τροίας». Επιχειρήματα για την ταύτιση Άργους Πελασγικού και Κρεμαστής Λάρισας βλ. στην εισήγησή μας στο Ε΄ Συνέδριο Αλμυριώτικων Σπουδών (14-15-16/10/2016) με θέμα  «”Η τιμή των ηρώων”. Συμβολή στο ζήτημα των σχέσεων της πόλης της Αχαΐας Φθιώτιδας Λάρισας Κρεμαστής με τον ομηρικό ήρωα Αχιλλέα». Η εισήγηση έχει σταλεί για δημοσίευση στα Πρακτικά Συνεδρίων Αλμυριώτικων Σπουδών.

[24] GLOTZ G., «Perseus», στο C. Daremberg and E. Saglio (eds.), Dictionnaire des antiquités Grecques et Romaines, Paris, 1877–1919, τ. iv, σσ. 398-406, ειδικότερα σ. 400

[25] Ό.π. σ. 106

[26] Hellanicus FGH 4 fr. 91

[27] BURKERT WALTER, Ελληνική μυθολογία και τελετουργία. Δομή και Ιστορία, μετ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη. Αθήνα:ΜΙΕΤ, 1997²,  σ. 18

[28] HEAD, ό.π. 300

[29] Για την προστασία που παρείχε η Αθηνά στον Περσέα βλ. και Λουκιανός De domo 25.1-7:

«Ἐπὶ δὲ τούτοις ὁ Περσεὺς πάλιν τὰ πρὸ

τοῦ κήτους ἐκεῖνα τολμῶν καὶ ἡ Μέδουσα τεμ-

νομένη τὴν κεφαλὴν καὶ Ἀθηνᾶ σκέπουσα τὸν

Περσέα· ὁ δὲ τὴν μὲν τόλμαν εἴργασται, τὸ δὲ

ἔργον οὐχ ἑώρακεν, πλὴν ἐπὶ τῆς ἀσπίδος τῆς

Γοργόνος τὴν εἰκόνα· οἶδε γὰρ τὸ πρόστιμον τῆς

ἀληθοῦς ὄψεως»

[30] Κάνω την τολμηρή υπόθεση ότι «Άργος Πελασγικόν» ονομάζονταν η ακρόπολη της Λάρισας Κρεμαστής. Πρόκειται δηλαδή για μία «ανταλλαγή ονομάτων» με το Άργος της Πελοποννήσου, του οποίου η ακρόπολη ονομάζονταν «Λάρισα» και τόνιζε τη σχέση των δύο πόλεων με κοινό σημείο αναφοράς τον Περσέα. Ενδιαφέρον  είναι ότι οι κάτοικοι της νεότερης  Πελασγίας Φθιώτιδας, που βρίσκεται στη θέση της Λάρισας Κρεμαστής, ονομάζουν τα υπολείμματα των τειχών  της ακρόπολης «Πελασγικά».

[31] Βλ. καταρχήν το συμπέρασμα των ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΑΚΗ Α. –ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δ., ό.π. σ. 588: «Η μεγάλη ποσότητα των 100.00 κ.μ. σκωρίας, που διασώθηκε στο «Κάστρο», αποδεικνύει ότι η Πελασγία ήταν το σημαντικότερο μεταλλουργικό κέντρο μεταξύ όλων των συγχρόνων με αυτό κέντρων, στη Φθιώτιδα»

[32] Βλ. Στράβων «Γεωγραφικά», 9.5.19.44-49. Κάνοντας λόγο για τη Λάρισα που βρίσκονταν κοντά στις Τράλλεις τη συγκρίνει με τη Λάρισα Κρεμαστή, γιατί ήταν και αυτή «εὔυδρος καὶ ἀμπελόφυτος» («καὶ τῶν Τράλλεων

διέχουσα κώμη τριάκοντα σταδίους ὑπὲρ τῆς πόλεως

ἐπὶ Καΰστρου πεδίον διὰ τῆς Μεσωγίδος ἰόντων κατὰ

τὸ τῆς Ἰσοδρόμης Μητρὸς ἱερόν, ὁμοίαν τὴν θέσιν καὶ

τὴν ἀρετὴν ἔχουσα τῇ Κρεμαστῇ Λαρίσῃ· καὶ γὰρ εὔ-

υδρος καὶ ἀμπελόφυτος·»).

[33] Ο Θεόπομπος αναφέρεται στη «Χάλκη Λαρισσαίας

πόλις. λέγεται καὶ πληθυντικῶς Χάλκαι» (ολόκληρο το fragmentum: «–  – s. Χάλκη· .... ἔστι καὶ ἄλλη Χάλκη Λαρισσαίας

πόλις. λέγεται καὶ πληθυντικῶς Χάλκαι· Θεόπομπος <α> Φιλιππικῶν **

καὶ <γ> (F 48). <«ἔτι συνεπολέμησεν ὡρμημένος ἐκ Χαλκῶν

τῆς Λαρισσαίας.»> FRG 2b,115,F.34.1-4) Για την παραγωγή χαλκού στη Λάρισα Κρεμαστή βλ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΑΚΗ Α. –ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δ, ο.π. και PAPADIMITRIOU G., VARDAVOULIAS M., MARINI R.,  «Metallurgical Study of Ancient Slags Coming From Copper Production in Pelasghia--Ancient Larisa Kremaste--in Greece»,Μεταλλειολογικά-Μεταλλουργικά Χρονικά ,  76/1990-91,  σ. 31-46 . Βλ. για το ίδιο www.academia.edu/7054707/Metallurgical_study_of_Ancient_Slags_coming_from_copper_production_in_Pelasghia-Larisa_Kremaste_Central_Greece_G._Papadimitriou_M.Vardavoulias_R.Marini-1988_ (πρσπελάστηκε 3/8/2017).