Πρώιμες χριστιανικές εσχατολογικές αντιλήψεις και το ...τέλος του κόσμου

Γενικές παρατηρήσεις

Εδώ και αρκετό καιρό ακούγονται όλο και περισσότερες φωνές που κάνουν λόγο για το τέλος του κόσμου την αυριανή ημέρα 21-12-12 στηριγμένοι στο λεγόμενο ημερολόγιο των Μάγιας  Δε χρειάζεται να τονιστεί πως είναι μία αρκετά ενδιαφέρουσα ιστορία με την έννοια ότι πολύς κόσμος βρήκε ένα αντικείμενο να ασχολείται και να γίνουν πολλά ενδιαφέροντα events !
Η εσχατολογία όμως, αποτελεί βασικό συστατικό του χριστιανισμού και κατ' επέκταση του Δυτικού πολιτισμού. Οι πρώτοι χριστιανοί, όπως είναι γνωστό, περίμεναν το τέλος του κόσμου και την έλευση του Κυρίου την εποχή τους. Οι αντιλήψεις τους είναι  διάχυτες στα Ευαγγελικά κείμενα, στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου των Πράξεων και σε επιστολές του Παύλου. Είναι μάλιστα αρκετοί οι ιστορικοί της εποχής που υποστηρίζουν πως  η αναβολή του τέλους οδήγησε στη θρησκευτικοποίηση του Χριστιανισμού και στην ανάγκη για δημιουργία ιεραρχίας στους κόλπους του.
Η Αποκάλυψη του Ιωάννη είναι ένα κείμενο που, για πολλούς, μιλάει για το τέλος του κόσμου. Φαίνεται όμως πως ο συγγραφέας της χρησιμοποιεί τις εσχατολογικές παραστάσεις για να μπορέσει να αναδείξει ζητήματα που απασχολούσαν τις χριστιανικές κοινότητες της Μικράς Ασίας. Αυτό βοηθάει να αναδειχτούν πολλές αντιλήψεις της εποχής, από την  άλλη όμως γίνεται αφορμή για την κατασκευή ερμηνειών που μάλλον απέχουν από το αυθεντικό μήνυμα του Ιωάννη.

***

Πρώιμες εσχατολογικές χριστιανικές αντιλήψεις

Η εσχατολογία[1] αποτελούσε βασικό συστατικό του κηρύγματος του πρώιμου χριστιανισμού. Ήδη στα συνοπτικά ευαγγέλια γίνεται λόγος για την αιφνίδια  συντέλεια του κόσμου[2], για τα δεινά που θα έρθουν πριν από το τέλος[3],  και για τα σημάδια που θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους οι μαθητές του Ιησού[4]. Ταυτόχρονα ο ερχομός του Υιού του Ανθρώπου[5], του εσχατολογικού κριτή, θα γίνει με μεγάλη λαμπρότητα: Όλοι θα τον δουν πάνω σε σύννεφο να έχει δύναμη και να κρίνει ζώντες και νεκρούς.

Η εσχατολογία είναι δεμένη με την ανάπτυξη του χριστιανικού κινήματος. Η πορεία του, όπως είναι γνωστό, ξεκινάει με ένα κήρυγμα του Πέτρου που έχει εσχατολογικό-αποκαλυπτικό χαρακτήρα.  Χρησιμοποιεί μία προφητεία του Ιωήλ, η οποία αναφέρονταν στις έσχατες ημέρες[6] και προτρέπει τους ακροατές του να πιστέψουν στα λόγια του και να σωθούν από την επερχόμενη καταστροφή[7].

Στη συνέχεια, ο τρόπος ζωής των πρώτων χριστιανών, όπως περιγράφεται στο βιβλίο των Πράξεων, δείχνει ότι βιώνουν το επερχόμενο τέλος του κόσμου και προετοιμάζονται για τη Βασιλεία του Θεού. Έτσι λοιπόν όλοι έμεναν σε ένα  τόπο και τα είχαν όλα κοινά, ενώ πουλούσαν τα κτήματα και τα υπάρχοντά τους[8]. Αυτή η στάση ζωής υπαγορεύονταν από τις εσχατολογικές τους αντιλήψεις. Αφού από στιγμή σε στιγμή ο κόσμος θα καταστρέφονταν, όπως πίστευαν, ήταν μάταιο να σκέπτονται το μέλλον, αφού τέτοιο δε θα υπήρχε. Δε χρειάζονταν λοιπόν να μαζεύουν αγαθά και να τα αποταμιεύουν. Αυτά που είχαν τα μοιράζονταν με τους υπόλοιπους. Ταυτόχρονα έμεναν όλοι μαζί, αφού σύμφωνα με τη χριστιανική αντίληψη, που αντικατοπτρίζεται στην Α΄ επιστολή του Παύλου προς Θεσσαλονικείς[9], όλους τους ζωντανούς, όταν θα γίνονταν η Δευτέρα Παρουσία, θα τους άρπαζαν μέσα σε σύννεφα, ώστε να προϋπαντούσαν τον Ιησού στον αέρα, κατά τον ερχομό του. Ήθελαν λοιπόν να βρίσκονται μαζί, όταν θα βίωναν αυτό το συναρπαστικό γεγονός.

Βέβαια αυτή η σύνδεση εσχατολογίας-κοινοκτημοσύνης δε φαίνεται να κρατάει πολύ. Όσο περνούσε ο καιρός και έβλεπαν ότι το τέλος του υπάρχοντος κόσμου και ο ερχομός του καινούριου δε γίνεται, αλλάζουν οι αρχές και οι στόχοι των πρώτων χριστιανών[10].  Στη συνέχεια λοιπόν των Πράξεων[11], όταν και πάλι γίνεται λόγος για την κοινοκτημοσύνη, προστίθεται η διευκρίνιση ότι κανένας από τα μέλη της κοινότητας δε στερούνταν τα απαραίτητα[12]. Επομένως, η κοινότητα των αγαθών γίνονταν πλέον για λόγους κοινωνικούς, και το επερχόμενο τέλος του κόσμου δείχνει να έχει μετατεθεί γι’ αργότερα: προτεραιότητα τώρα ήταν όλα τα μέλη της ομάδας, άσχετα από την κοινωνική τους προέλευση, να ζουν με έναν αξιοπρεπή τρόπο, χωρίς να στερούνται τα απαραίτητα. Γι’ αυτό φρόντιζαν οι Απόστολοι που διαχειρίζονταν το κοινό ταμείο της κοινότητας. Μάλιστα, στη συνέχεια, με την παράθεση της ιστορίας του Ανανία και της Σαπφείρας[13], με απειλητικό τρόπο[14] προβάλλεται η τιμωρία αυτών που δε συμμετέχουν στο κοινό ταμείο, ανάλογα με τις δυνατότητες που είχαν.

Η σύνδεση των εσχατολογικών αντιλήψεων με την εμφάνιση της χριστιανικής προφητείας είναι εμφανής. Στην πραγματικότητα δε μπορεί να υπάρξουν  αντιλήψεις για το τέλος του κόσμου, αν δεν υπάρξει προφητικός λόγος. Αυτός περιγράφει τα σημάδια που θα προηγηθούν, συμβουλεύει τους πιστούς τι πρέπει να κάνουν για να γλυτώσουν την τιμωρία που ενδέχεται να τους βρει, και με λεπτομέρειες σκιαγραφούν το ίδιο το γεγονός.

Χαρακτηριστική περίπτωση προφητικού λόγου για το τέλος του κόσμου δίνει το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων περιγράφοντας την εσχατολογική προφητεία του Άγαβου[15].  Από το επεισόδιο συμπεραίνεται ότι ομάδες προφητών τριγυρνούσαν στις χριστιανικές κοινότητες και μιλούσαν για την επερχόμενη συντέλεια[16]. Ο Άγαβος προφήτευε για έναν επερχόμενο λιμό που θα έπεφτε σε όλη την οικουμένη. Η μεγάλη πείνα ήταν ένα σημάδι της καταστροφής που πλησίαζε[17].  Βέβαια, ο συντάκτης των Πράξεων, δίνει στην προφητεία άλλο νόημα, και ενώ αυτή είχε μελλοντολογικό χαρακτήρα που αναφέρονταν στο τέλος του κόσμου, τονίζει πως πραγματοποιήθηκε την εποχή του αυτοκράτορα Κλαύδιου, και τη συνδέει με την παροχή βοήθειας στους χειμαζόμενους χριστιανούς της Ιουδαίας. Το γεγονός αποδεικνύει την μετατόπιση των ενδιαφερόντων των πρώτων χριστιανών από την εσχατολογία στην αντιμετώπιση των τρεχόντων προβλημάτων, που προείχαν πλέον.

Ο Ιππόλυτος στο έργο του «Εις τον Δανιήλ» αναφέρει δύο περιστατικά που αφορούν χριστιανούς εσχατολογικούς προφήτες του 2^ου αιώνα[18].  Ο πρώτος ήταν επίσκοπος ή πρεσβύτερος («προεστώς») σε μία κοινότητα της Συρίας. Πείθει πολλούς χριστιανούς να τον ακολουθήσουν, μαζί με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους,  στην έρημο για να συναντήσουν το Χριστό. Ο ηγεμόνας της περιοχής, που τους θεώρησε ληστές, τους συλλαμβάνει, και θα τους σκότωνε, αν δεν εμποδίζονταν από τη σύζυγό του που ήταν χριστιανή.

Ο δεύτερος προφήτης ήταν και αυτός «προεστώς» στον Πόντο. Άνθρωπος ευσεβής και ταπεινόφρονας, όπως γράφει ο Ιππόλυτος, πίστευε περισσότερο στα οράματα που έβλεπε και όχι στις γραφές. Πείθει λοιπόν τα μέλη της κοινότητάς του πως έρχεται η Δευτέρα Παρουσία. Αυτοί άρχισαν να την περιμένουν με κλαυθμούς και οδυρμούς. Άφησαν τους αγρούς τους ακαλλιέργητους, ενώ οι περισσότεροι πούλησαν τα κτήματά τους. Όταν βέβαια δε συνέβη το εσχατολογικό γεγονός οι χριστιανοί σκανδαλίστηκαν, ενώ όσοι είχαν πουλήσει τις περιουσίες τους βρέθηκαν να ζητιανεύουν.

Φαίνεται λοιπόν ότι και το 2^ο αι. μ.Χ. επιβίωναν οι εσχατολογικές αντιλήψεις που συνδέονταν άμεσα με την προφητεία. Οι χριστιανοί του Πόντου προτίμησαν να εμπιστευθούν τα οράματα του προφήτη, παρά τις νουθεσίες των εκκλησιαστικών ανδρών που είχαν ξεπεράσει την «εσχατολογική αγωνία» της πρώτης κοινότητας και υπογράμμιζαν την αφοσίωση στις γραφές, δηλ. στα επίσημα κείμενα που είχαν εγκριθεί από αυτούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ιππόλυτος αυτούς που ακολουθούσαν πλέον τις εσχατολογικές προφητείες τους χαρακτηρίζει ως «„diètaij kaˆ ™lafro‹j ¢nqrèpoij»[19], που δεν προσέχουν τις γραφές αλλά τις ανθρώπινες αφηγήσεις, τις πλάνες τους και τα όνειρά τους, ενώ πείθονται από μύθους και γραώδεις λόγους.

Ο χριστιανισμός κατά το 2^ο αιώνα είχε παραμερίσει την εσχατολογική προφητεία. Αυτό που προείχε πλέον ήταν να ακολουθούν όλοι την επίσημη γραμμή, που εκφράζονταν με τις γραφές που είχαν εγκριθεί[20], και όχι τις προφητείες που δημιουργούσαν προβλήματα, όπως φάνηκε και στις δύο περιπτώσεις που αναφέρθηκαν.

---

[1] Με τον όρο εσχατολογία εννοείται ο λόγος για τα έσχατα, δηλ, για το τέλος του κόσμου. Σύμφωνα με τη χριστιανική αντίληψη αυτό δε σημαίνει ότι σταματούν τα πάντα και ο κόσμος καταστρέφεται, αλλά ότι αρχίζει μία καινούρια εποχή, η Βασιλεία του Θεού, που αποτελούσε και το βασικό στοιχείο της διδασκαλίας του Ιησού. Για την εσχατολογία στον πρώιμο χριστιανισμό βλ. Ellis, E. Earle, II Corinthians V 1-10 in Pauline Eschatology,  New Testament Studies 1960,  6, σ. 211-224, Rowlingston, Donald T., Prophetic and Apocalyptic Eschatology in the Synoptic Gospels,  Religion in Life, 1961, 30, σ. 105-111, Barnard, L. W. , Origen’ s Christology and Eschatology ,  Anglican Theological Review 1964, 46, σ. 314 – 319, Oudersluys, Richard C., Eschatology and the Holy Spirit, Reformed Review, 1965, 19, σ. 3 – 12, Wood, A. Skevington, The Eschatology of Irenaeus, Evangelical Quarterly 1969, 41(1) σ. 30 – 41, Franklin, Eric, The Ascension and the Eschatology of Luke-Acts, Scottish Journal of Theology, 1970, 23(2), σ.191-200, Vawter Bruce, Apocalyptic: Its relation to prophecy, Catholic Biblical Quarterly, 1980 22 σ. 33-46, Dunbar, David G. Hippolytus of Rome and the eschatological exegesis of the early church, Westminster Theological Journal, 1983 45(2), σ. 322 – 339.

[2] Ματθ. 24, 3-35

[3] Μαρκ. 13, 3-23

[4] Λκ. 21, 7-17

[5] Λκ. 21, 27.  Για τον χριστολογικό τίτλο «Υιός του Ανθρώπου» ενδεικτικά βλ. Lohse Eduard, Επίτομη Θεολογία της Καινής Διαθήκης, μετ. Σ. Αγουρίδης, Αθήνα 1980, σ. 66-71

[6] Πρ. 2, 17-21

[7] Πρ. 2, 40

[8] Πρ. 2,44-45

[9] Α΄ Θεσ. 4,17. Βλ. και και Lohr Gebhard, 1 Thess. 4,15-17: Das “Herrenwort”, Z. fur die Neutestamentliche Wissenschaft, 1980, 71(3/4), 269 – 273, όπου το εδάφιο Α΄ Θεσσ. 4,15-17 συγκρίνεται με το αντίστοιχο Α΄ Κορ. 15, 51. Πρβλ. και Merklein, Helmut, Der Theologe als Prophet: zur Funktion prophetischen Reden im, theologischen Diskurs des Paulus, New Testament Studies, 1992,, 38(3),  

[10] Το τέλος της άμεσης εσχατολογίας, σύμφωνα με το Rudolf Bultman, (Πρώιμος Χριστιανισμός, στο Ύπαρξη και Πίστη……σ. 49-95), συνδέεται με τον ελληνιστικό χριστιανισμό. Όπως γράφει «Εν πολλοίς, η βασική διαφορά μεταξύ ελληνιστικού χριστιανισμού και της αρχικής παλαιστινιακής εκδοχής του ήταν ότι ο πρώτος έπαψε να κυριαρχείται από την εσχατολογική προσδοκία και τη φιλοσοφία ζωής που εκείνη συνεπάγετο. Αντίθετα αναπτύχθηκε ένα νέο πρότυπο ευσέβειας επικεντρωμένο στη λατρεία» (σ. 50-51).

[11] Πρ. 4,32-37. Εδώ περιγράφεται και η πώληση του κτήματος του Ιωσή ή Βαρνάβα και η διαχείριση των χρημάτων της αγοραπωλησίας από τους Απόστολους.

[12] Πρ. 4,34

[13] Πρ. 5,1-11. Εξαντλητική αναφορά στο επεισόδιο του Ανανία και της Σαπφείρας βλ. στο Daniel Marguerat, The First Christian Historian, Writing the Acts of thw Apostles, Cambridge 2002,την ενότητα. Ananias and Sapphira(Acts 5,1-11). The original sin, σ. 155-178. Ειδικά στο κεφ. A crime against the spirit (σ. 168-170) τονίζεται πως υπάρχουν παρόμοια σχετικά αφηγήματα στο βιβλικό και στον εξωβιβλικό χώρο.

[14] Στο τέλος του επεισοδίου τονίζεται πως « kaˆ ™gšneto fÒboj mšgaj ™pˆ p£ntaj toÝj ¢koÚontaj». (Πρ. 5,11)

[15] Πρ. 11, 27-28

[16] Βλ. και Δημήτρης Κυρτάτας, Ιερείς και Προφήτες…... σ. 54

[17] Αυτό τονίζεται και στα λόγια του Ιησού όταν περιγράφει τα σημάδια της τελικής κρίσης (Λκ. 21, 11). Εδώ η πείνα, μαζί με τους σεισμούς και τις επιδημίες, που θα παρουσιαστούν κατά τόπους, είναι ενδείξεις του τέλους αυτού του κόσμου.

[18] Εις τον Δανιήλ Δ 18, 19. Βλ. και Κυρτάτας Δημήτρης Ι. Απόκρυφες Ιστορίες. Μύθοι και θρύλοι πό τον κόσμο των πρώτων χριστιανών, Αθήνα 2003, σ. 201-202

[19] Όπ, παρ. Δ 20 1

[20] Για τη συνθήκες συγκρότησης του χριστιανικού κανόνα της Καινής Διαθήκης βλ. Κυρτάτας Δημήτρης Ι., Ιστορικοί παράγοντες στη διαμόρφωση του κανόνα της Κ. Διαθήκης, στο «Αγία Γραφή και σύγχρονος άνθρωπος», Θεσσαλονίκη 2006, σ. 255-270

Νίκος Παύλου