Η βιβλική αφήγηση για τους Πατριάρχες

Η βιβλική αφήγηση για τους Πατριάρχες δίνει την εντύπωση ότι κινείται μέσα στα πλαίσια μιας ταξιδιωτικής λογοτεχνίας[1]. Οι συνεχείς μετακινήσεις, (που αφορούν όλους τους Προπάτορες, όπως για παράδειγμα τον Αβραάμ που πηγαίνει στην Αίγυπτο, ή τον Ιακώβ που θέλει να ξεφύγει από τον διώκτη αδελφό του, ή τον Ιωσήφ, που είναι αναγκασμένος να ακολουθήσει τους δουλέμπορους, αφού έχει πουληθεί σαν δούλος, και να εγκαταλείψει έτσι την προγονική του εστία, χωρίς να το θέλει), αποτελούν κεντρικό ζήτημα των αφηγήσεων. Το σκηνικό τους είναι όλη σχεδόν η περιοχή της Μέσης Ανατολής. Οι Πατριάρχες λοιπόν δε φαίνεται να έχουν μόνιμη εγκατάσταση, στην οποία δε θα αισθάνονται ξένοι. Παρόλα αυτά, σιγά-σιγά ωριμάζει η ιδέα ότι η Χαναάν είναι η πατρίδα τους. Ειδικά στις παραδόσεις για τον Ιακώβ, αυτό φαίνεται να απασχολεί συνέχεια τον Πατριάρχη. Έτσι, αν και πλουτίζει κοντά στο Λάβαν, σκέπτεται πάντα το ταξίδι της επιστροφής[2], και ζητάει να τον θάψουν στο σπήλαιο Μαχπελά, στον τάφο που είχε αγοράσει ο Αβραάμ, το οποίο βρισκόταν απέναντι από τη Μαμβρή[3].

Οι παραδόσεις για τους Πατριάρχες περιλαμβάνουν, όπως έχει τονιστεί τις ιστορίες τεσσάρων γενεών ανθρώπων που είναι μέλη της ίδιας οικογένειας. Πρωταγωνιστές είναι ο Αβραάμ, ο Ισαάκ, ο Ιακώβ και ο Ιωσήφ. Η κάθε επί μέρους αφήγηση μοιάζει να έχει διαφορετικό σκοπό. Αυτό που αναδεικνύουν όμως όλες, είναι η σχέση των Προπατόρων με το Θεό[4].

Η ιστορία του Αβραάμ[5] αρχίζει με την κλήση του από το Θεό. Προηγουμένως έχει παρατεθεί η γενεαλογία του, που προετοιμάζει, για την εξιστόρηση που πρόκειται να ακολουθήσει[6]. Η οικογένεια του Άβραμ (όπως ονομαζόταν αρχικά)[7]κατοικούσε στην Ουρ της Χαλδαίας. Ο Θεός του δίνει εντολή να εγκαταλείψει τη χώρα του, τους συγγενείς του, και το σπίτι του πατέρα του, και να πάει να κατοικήσει σε μία περιοχή, που αυτός θα του δείξει. Φεύγει, και ακολουθεί κατόπιν η κάθοδός του στην Αίγυπτο[8], η επιστροφή του στη Χαναάν[9], η διάσωση του ανιψιού του Λωτ και η ευλογία του Άβραμ από το Μελχισεδέκ[10], η Διαθήκη με το Θεό[11] και η γέννηση του Ισμαήλ[12].

Ακολουθεί η Διαθήκη της Περιτομής[13]. O Άβραμ θα ονομάζεται πλέον Αβραάμ (:πατέρας πλήθους εθνών). Στη συνέχεια ακολουθεί ο κύκλος των ιστοριών με κέντρο την καταστροφή των Σοδόμων και των Γομμόρων[14] και η ιστορία της Σάρρας και του Αβιμέλεχ[15].

Ο Ισαάκ κάνει κατόπιν την εμφάνισή του στην πατριαρχική ιστορία. Μετά τη γέννησή του εκτοπίζει τον Ισμαήλ[16], ενώ συνάπτεται η συμφωνία Αβραάμ και Αβιμέλεχ[17]. O Θεός ζητάει τη θυσία του Ισαάκ[18], ακολουθεί η γενεαλογία της Ρεβέκκας[19], η αγορά του σπηλαίου Μαχπελά[20], και ο θάνατος με την ταφή της Σάρρας σε αυτό[21].

Στη συνέχεια, αρχίζει ο κύκλος του Ισαάκ. Η αφήγηση όμως φαίνεται να είναι ενταγμένη στον κύκλο των παραδόσεων για τον Αβραάμ και τον Ιακώβ, που αναδεικνύονται έτσι οι πρωταγωνιστές της πατριαρχικής ιστορίας. Έτσι, στο πλαίσιο των αφηγήσεων για τον Αβραάμ γίνεται λόγος για ο γάμο του Ισαάκ και της Ρεβέκκας[22],  και ακολουθεί  η διήγηση για το τέλος του Αβραάμ[23] και η απαρίθμηση των απογόνων του Ισμαήλ[24].

Αρχίζουν κατόπιν οι διηγήσεις για τον Ιακώβ (Γεν 25,19-35,29). Παρουσιάζεται αρχικά η πρώτη σύγκρουση μεταξύ του Ιακώβ και του Ησαύ[25], κατόπιν οι περιπέτειες του Ισαάκ με τους Φιλισταίους[26], η εξαπάτηση του Ισαάκ από τον Ιακώβ και τη Ρεβέκκα, η υφαρπαγή των πρωτοτοκίων και οι συνέπειες αυτής της πράξης[27], ενώ, στη συνέχεια, προβάλλεται το όνειρο του Ιακώβ στη Βαιθήλ[28].

O Ιακώβ φτάνει στο σπίτι του Λάβαν[29], νυμφεύεται τη Λεία και τη Ραχήλ[30], γεννιούνται οι γιοι του[31] , χωρίζει την περιουσία του από το Λάβαν, ενεργώντας έξυπνα[32], φεύγει από αυτόν[33], συναντάει και συμφιλιώνεται με τον Ησαύ[34]. Ακολουθεί η εκδίκηση για την ατίμωση της Δείνα[35], η επιστροφή του Ιακώβ στη Βαιθήλ , ο θάνατος της Ραχήλ και του Ισαάκ[36]. Οι περιγραφές για τον Ιακώβ τελειώνουν με την παρουσίαση της οικογένειας του Ησαύ[37].

Οι πατριαρχικές αφηγήσεις συνεχίζονται με την ιστορία του Ιωσήφ(37,2-50,26).  Πωλείται στους δουλέμπορους από τους αδελφούς του, που τον πηγαίνουν στην Αίγυπτο[38]. Ακολουθεί η εξιστόρηση της σχέσης του Ιούδα με την Ταμάρ[39], οι πρώτες  περιπέτειες του Ιωσήφ στην Αίγυπτο και ο εγκλεισμός του στη φυλακή[40], η ερμηνεία των ονείρων των φυλακισμένων[41], η αλλαγή της τύχης του Ιωσήφ[42], η πρώτη επίσκεψη των υπόλοιπων παιδιών του Ιακώβ στην Αίγυπτο[43], η δεύτερη επίσκεψη και η φανέρωση του Ιωσήφ[44], η κάθοδος όλης της οικογένειας στην Αίγυπτο[45], και οι τελευταίες ημέρες του Ιακώβ και του Ιωσήφ[46].

Η ιστορίες του Αβραάμ και του Ιακώβ έχουν ως κεντρικό τους σημείο τη συμφωνία με το Θεό. Η Διαθήκη και η εκπλήρωσή της απασχολούν τα σχετικά κεφάλαια, και όλα τα επεισόδια περιστρέφονται γύρω από αυτό το ζήτημα.

Η ιστορία του Ιωσήφ φαίνεται να μην είναι ενταγμένη στο παραπάνω σχήμα, που χαρακτηρίζει τις αφηγήσεις για τον Αβραάμ και τον Ιακώβ. Εντούτοις, και εδώ, κεντρικό στοιχείο  είναι το σχέδιο του Θεού, κομβικό σημείο του οποίου είναι η κάθοδος της οικογένειας του Ιακώβ στην Αίγυπτο. Το πρώτο μέλος της, λοιπόν, που εγκαταλείπει έστω και με τη βία τη Χαναάν, είναι ο Ιωσήφ, και τον ακολουθεί όλη η οικογένεια, με επικεφαλής τον προπάτορα Ιακώβ. Μάλιστα ανανεώνονται και πάλι οι υποσχέσεις του Θεού, που προτρέπει τον Ιακώβ να κατεβεί στην Αίγυπτο, και να μη φοβηθεί γι’ αυτό, αφού θα έρθει μαζί του, θα τον κάνει έθνος μεγάλο και θα τον φέρει πάλι πίσω[47].

Η παρουσία του Θεού λοιπόν, είναι συνεχής στις βιβλικές αφηγήσεις. Συμπαραστέκεται στους Προπάτορες και είναι συνεχώς δίπλα τους, μένοντας πιστός στη συμφωνία που κάνει μαζί τους.

---

[1] Βλ. και Brodie Th. 2001, σ. 209.

[2] Βλ. και την προτροπή του Θεού στον Ιακώβ: «Γύρνα στη χώρα των προγόνων σου, εκεί όπου γεννήθηκες , κι εγώ θα είμαι μαζί σου» (Γεν. 31,3).

[3] Γεν. 49, 29-32

[4] Βλ. και την παρατήρηση του von Rad  1972, σ. 164, όπου τονίζει πως οι πατριαρχικές αφηγήσεις είναι μία σύνθεση που έχει φτιαχτεί από πολλά ανεξάρτητα μεμονωμένα αφηγήματα.

[5] Ειδικά για τον Αβραάμ βλ. το κλασικό έργο του John Van Seters «Abraham in History and Tradition» (Setters J.v. 1975)

[6] Γεν. 11,27-12,9 (J και P). Να τονιστεί ότι παρατίθεται, στη συνέχεια  σε παρένθεση, και η πηγή από την οποία προέρχονται τα σχετικά χωρία. Ο χωρισμός ακολουθεί αυτόν του Gordon J. Wenham: Genesis, από το Dunn J. –Rogerson J. 2003, σ. 48-71.

[7] Άβραμ σημαίνει μεγάλος πατέρας, υψηλός, περάτης. Βλ. Lemche N. P. 1998, σ. 19

[8] Γεν. 12, 10-20 (J)

[9] Γεν. 13,1-18 (J,P)

[10] Γεν. 14,1-24 (pre-J?)

[11] Γεν. 15,1-21 (J [E])

[12] Γεν. 16, 1-16 (J/P)

[13] Γεν. 17,1-27 (P)

[14] Γεν. 18,1-19,38 (J)

[15] Γεν. 20,1-18 (E ή J?)

[16] Γεν. 21, 1-21 (J/E/P)

[17] Γεν. 21,22-34 (E/[J] )

[18] Γεν. 22,1-19 (J/E)

[19] Γεν. 22,20-24 (J)

[20] Γεν. 23, 1-20 (Ρ)

[21] Γεν. 23,1-20 (Ρ)

[22] Γεν. 24,1-67 (J)

[23] Γεν. 25,1-11 (J/P)

[24] Γεν. 25,12-18 (Ρ)

[25] Γεν. 19,34 (J,P,E?)

[26] Γεν. 26,1-33 (J)

[27] Γεν. 26,34-28,9 (J,P,E?)

[28] Γεν. 28,10-22 (J,E)

[29] Γεν. 29,1-14 (J)

[30] Γεν. 29,15-30 (J,P)

[31] Γεν. 29,31-30,24 (J,E)

[32] Γεν. 30,25-31,1 (J,E)

[33] Γεν. 31,2-32,2 (E,J,P)

[34] Γεν. 32,3-33,20 (J,E,P)

[35] Γεν. 34,1-31 (J,E/P?)

[36] Γεν. 35,1-29 (J,E,P)

[37] Γεν. 36,1-37,1 (P)

[38] Γεν. 37,2-36 (J,E,P)

[39] Γεν. 38,1-30 (J)

[40] Γεν. 39,1-20 (J)

[41] Γεν. 39,21-40,23 (E,J)

[42] Γεν. 41,1-57 (E, J?)

[43] Γεν. 42,1-38 (E,J)

[44] Γεν. 43,1-45,28 (J,E)

[45] Γεν. 46,1-47,31 (P,E,J)

[46] Γεν. 48,1-50,26 (J,E,P)

[47] Γεν. 46,2-4. Βλ. και von Rad 1972, σ. 439