Η αρχαιότητα για το άλλο μισό του φεγγαριού!

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Larissanet (5/8/2016).

Οι γυναίκες πρωταγωνίστριες της ιστορίας.

Παρουσίαση του βιβλίου του καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Δημήτρη Κυρτάτα «Το παράπονο της Βρισηίδας. Έρωτας, επιθυμία και εγκράτεια στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα»

Το βιβλίο του καθηγητή της αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Δημήτρη Κυρτάτα « Το παράπονο της Βρισηίδας. Έρωτας, επιθυμία και εγκράτεια στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα» είναι μία προσπάθεια διείσδυσης σε συμπεριφορές που συνδέονται με γνωστές γυναικείες μορφές που έζησαν σε μεγάλες στιγμές της αρχαιότητας, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι είναι και οι πρωταγωνίστριες των γεγονότων. Άλλωστε αυτό δε φαίνεται να είναι απαραίτητο. Ακόμη και σε κείμενα της Ύστερης αρχαιότητας που είναι καρπός αναζήτησης του Υπερβατικού σαν το Λειμωνάριο ή τη Λαυσαϊκή Ιστορία παρουσιάζονται  γυναικείες συμπεριφορές που δε δείχνουν να κινούν αρχικά το ενδιαφέρον που αρμόζει σε πρωταγωνιστή, στη συνέχεια όμως σε μία προσπάθεια διαφύλαξης της ηθικής δημιουργούν συμπεριφορές που κάνουν τον αναγνώστη να απορήσει και να θαυμάσει. Το ίδιο γίνεται και με τις γυναίκες που παρουσιάζονται στο βιβλίο. Τη Νέαιρα, τις πολεμίστριες και ηγέτιδες, τη Βρισηίδα, την Κίρκη και τις αγρότισσες που ζουν στη νότια Εύβοια και συν- πρωταγωνιστούν τελικά στο έργο του Δίωνα του Προυσαέως για το ναυαγό στον τόπο της Αφροδίτης.

Χωρίς αμφιβολία η κάθε μία από αυτές συνδέεται με μία πτυχή της γυναικείας προσωπικότητας. Ο κοινός παρονομαστής όμως είναι ο έρωτας που δείχνει να είναι και το ουσιαστικό κίνητρο συμπεριφορών. Όπως τονίζει ο Δημήτρης Κυρτάτας  αναφερόμενος στη Βρισηίδα: «όλες οι διαθέσιμες μαρτυρίες είναι γραμμένες από άνδρες, αλλά ο έρωτας ήταν βεβαίως μια υπόθεση που αφορούσε εξίσου τις γυναίκες».  

Αυτός μπορεί να εκδηλώνεται παντοιοτρόπως: Στη Νέαιρα συνδέεται με τη μοιχεία και την πορνεία, στις γυναίκες που έκαναν αισθητή την παρουσία τους ακόμη και στην ηγεσία στρατευμάτων ή στην ηγεσία βασιλείων σαν την Παλμύρα η εμφάνισή του, όσο κι αν δεν εντοπίζεται στην πρώτη γραμμή της αφήγησης, είναι τελικώς πάντα αισθητή, στην ιστορία της  Βρισηίδας –που είναι και το κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου- οδηγεί στο παράπονο είτε για το χαμό του φίλου του αγαπημένου είτε για τον αποχωρισμό από αυτόν, είτε στην ανάμειξη περίπλοκων συναισθημάτων των γυναικών που ξαφνικά από τη συζυγική κλίνη βρέθηκαν στην κλίνη του νικητή. Βέβαια στην ιστορία της Κίρκης που ακολουθεί ο έρωτας συνδέεται με το φόβο της εγκατάλειψης. Γιατί τελικά ας σκεφτούμε τι ήταν στην πραγματικότητα η κυρία της Αίας: Ένα μοναχικό πλάσμα,  περιτριγυρισμένη από υπηρέτριες και όντα που είχε δημιουργήσει η ίδια. Η λαχτάρα λοιπόν του συντρόφου, του όμοιου είναι δεδομένη για αυτή  την  καλλιπλόκαμη γυναίκα που αισθάνθηκε όπως και η Καλυψώ ότι ο βασιλιάς της Ιθάκης θα την εγκατέλειπε παντοτινά αφοσιωμένος σε ένα αιώνιο θηλυκό, την Πηνελόπη. Τέλος, στην ιστορία του ναυαγού που στάθηκε τυχερός και βγήκε ζωντανός στη νότια γωνιά της Εύβοιας, εκεί που κυριαρχεί το στενό του Καφηρέα και πάλι γυναίκες εμφανίζονται παντού. Σε ένα είδος παραδείσου, που πολύ γλαφυρά περιγράφει ο Δημήτρης Κυρτάτας, οι αγάπες αλλά και τα πορνεία των πόλεων έχουν τη θέση τους. Ο καθένας όμως παίρνει αυτό που του αξίζει. Οι αγνοί κυνηγοί τις πρώτες, ενώ οι ακόρεστοι, λυσσασμένοι και φιλήδονοι των πόλεων περνούν τις πόρτες των κακόφημων εργαστηρίων της εποχής. Βέβαια, αν και η προτίμηση του Δίωνα που καταγράφει την περιπέτεια, είναι ξεκάθαρη και οικτιρίζει τη μοίρα αυτών που βρέθηκαν στη σκλαβιά και την υποταγή, εντούτοις και εδώ ο μεγάλος πρωταγωνιστής είναι ο έρωτας.

Διαβάζοντας λοιπόν το «Παράπονο της Βρησηίδας» κατανοείς ότι οι ιστορίες γυναικών δεν είναι τόσο απλές, όπως ίσως αρχικά να φαίνονται. Ο συγγραφέας ανοίγοντας συζήτηση μαζί τους προσανατολίζει στην κατανόησή τους, αφού προηγουμένως βάζει τον αναγνώστη του να σκεφτεί ότι τελικά πίσω από τα ανθρώπινα συναισθήματα αναδεικνύονται  πολλές πτυχές του κοινωνικού και πολιτικού βίου, κάτι που επισημαίνει όταν γράφει « Ο έρωτας, ο γάμος, η μοιχεία και η πορνεία στην κλασική Αθήνα διαπλέκονταν όχι μόνο με την κοινωνική αλλά και την πολιτική της δομή» (39).

Ας το δούμε αυτό στη συνέχεια συζητώντας για το λόγο του Απολλόδωρου (και όχι του Δημοσθένη) «Κατά Νεαίρας» που φανερώνει παθογένειες της αθηναϊκής δημοκρατίας με την οποία έχει ασχοληθεί ο Δημήτρης Κυρτάτας και στο έργο του «Μαθήματα από την  Αθηναϊκή Δημοκρατία»,  που αφορούν βέβηλες τελετουργίες  και  πολιτικές αντιπαλότητες  οι οποίες  έχουν ως παρονομαστή την εκμετάλλευση αδύναμων γυναικών.

Ο λόγος εκφωνήθηκε το 340 πΧ κατά τη διάρκεια της αντιδικίας μεταξύ των Απολλόδωρου και Θεόμνηστου από τη μία πλευρά και του Στέφανου από την άλλη. Σε αυτόν  καταγγέλθηκε ότι η Νέαιρα, αν και εταίρα και  μη πολίτης της Αθήνας, σφετερίστηκε τα δικαιώματα της Αθηναίας. Αναγνώρισε τα τέκνα της ως γνήσιους Αθηναίους πολίτες και η κόρη της, εταίρα και η ίδια, συμμετείχε σε δημόσιες εκδηλώσεις της πόλης. Αν τα παραπάνω αποδεικνύονταν αληθινά, τότε, σύμφωνα με τους νόμους, η Νέαιρα θα πωλούνταν ως δούλη, τα παιδιά της θα έχαναν τα δικαιώματα των πολιτών και ο Στέφανος θα αποβάλλονταν από τη δημόσια ζωή της πόλης.

Όμως η αντιδικία είχε πολιτικά κίνητρα. Ο Στέφανος ήταν οπαδός του Εύβουλου, αντίπαλου του Δημοσθένη, και είχε πετύχει την καταδίκη του Απολλόδωρου κατηγορώντας τον ότι είχε προτείνει παράνομο ψήφισμα. Για λόγους αντεκδίκησης ο Απολλόδωρος μαζί με το γαμπρό του Θεόφραστο, μετά από έρευνες μηνύουν τη Νέαιρα, που συνδέονταν με το Στέφανο, και την κατηγορούν ότι, ενώ ήταν εταίρα και ξένη, είχε σφετεριστεί δικαιώματα που δεν της ανήκαν.

Πολλές εταίρες, όπως γράφει ο Δημήτρης Κυρτάτας,  ήταν δούλες, αλλά συνηθέστερα απελεύθερες ή ξένες και πολύ σπανίως Αθηναίες. Δεν είχαν το δικαίωμα να παντρευτούν έναν πολίτη.

Την αγόρευση την αρχίζει ο Θεόμνηστος (Θ) και τη συνεχίζει, ως πιο έμπειρος, ο Απολλόδωρος (Α). Ο Θεόμνηστος  αποκαλύπτει τους σημαντικούς, κατά τη γνώμη του, λόγους που οδήγησαν στην υποβολή της μήνυσης. Κατόπιν αρχίζει να αφηγείται τις αιτίες της διαμάχης. Ο Απολλόδωρος  είχε προτείνει σχέδιο ψηφίσματος σύμφωνα με το οποίο τα χρήματα που περίσσευαν από τα οικονομικά της πόλης, θα έπρεπε να αποδοθούν στο στρατό και όχι για την παρακολούθηση των θεατρικών αγώνων από τους φτωχούς Αθηναίους (θεωρικά). Αυτό αποτελούσε πάγια τακτική της παράταξης του Δημοσθένη ενόψει του αγώνα κατά του Φιλίππου. Ο Στέφανος καταγγέλλει το ψήφισμα ως παράνομο επιτυγχάνοντας την καταδίκη του Απολλόδωρου  σε πρόστιμο ενός τάλαντου. Παράλληλα με συκοφαντίες επιδιώκει το στιγματισμό του και το χαρακτηρισμό του ως πονηρού (:φαύλου).

Η Νέαιρα σύμφωνα με το λόγο δεν πρέπει να αθωωθεί, αφού η  αθώωσή της εγκυμονεί τον κίνδυνο οι εταίρες να εξομοιωθούν με τις «κανονικές» Αθηναίες, πράγμα απαράδεκτο. Στο κάτω-κάτω κάθε γυναίκα έχει την αποστολή της(!): Όπως λέει χαρακτηριστικά ο Απολλόδωρος: «τις εταίρες τις έχουμε για την ηδονή, τις παλλακίδες για την καθημερινή φροντίδα του σώματος και τις συζύγους για να μας γεννούν γνήσια τέκνα και να προστατεύουν πιστά την περιουσία του σπιτιού μας» (125-129)

Περισσότερα για την ιστορία της Νέαιρας και τις προεκτάσεις της θα βρει κάποιος στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου του Δημήτρη Κυρτάτα. Εκείνο που πρέπει να σημειωθεί είναι η διαπίστωση του πως η συναισθηματική πλευρά του αρχαίου κόσμου –ειδικά αυτή που συνδέονταν με κοινωνικοπολιτικές σχέσεις και πολεμικές επιχειρήσεις- δεν έχει ακόμη διερευνηθεί επαρκώς. Ίσως ένα σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα, στο οποίο καταγράφεται ότι συνέχεια στον αρχαίο κόσμο ακούγονταν διδαχές που τόνιζαν ότι οι παθιασμένοι έρωτες μεταξύ κατακτητών και κατακτημένων- οποιαδήποτε μορφή και να είχε η κατάκτηση- δεν ήταν θεμιτοί και έπρεπε να απαγορευτούν.

***

 Στο βιβλίο του Δημήτρη Κυρτάτα οι γυναικείες μορφές είναι αναμφίβολα πρωταγωνίστριες. Και το παράδοξο είναι ότι κάποιες από αυτές συνδέονται με ενασχολήσεις που κατεξοχήν θεωρούνταν ανδρικές, σαν τον πόλεμο. Οπότε το αιώνιο ερώτημα για μία ακόμη φορά πλανιέται: Ποιο φύλλο είναι ο κατεξοχήν δημιουργός της ιστορίας; Θεωρώ ότι διαπερνάει το βιβλίο για το οποίο συζητάμε η απάντηση. Οπότε εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι μόνο οφέλη μπορούν να προκύψουν από την ανάγνωσή του!