ΒΙΒΛΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟ

 

Νικόλαος Παύλου

Κοσμοείδωλο είναι η γνώμη που έχει ο άνθρωπος για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Αυτή εξαρτάται από το κοινωνικό και  πολιτιστικό του περιβάλλον, τις αντιλήψεις που έχει αυτός και ο κόσμος στον οποίο ζει, το μορφωτικό του επίπεδο και τις απόψεις που γνωρίζει.

Το βιβλικό κοσμοείδωλο είναι η πιο χαρακτηριστική χρήση συγκεκριμένων αντιλήψεων που είχαν οι άνθρωποι της εγγύς ανατολής σε προνεωτερικές εποχές για τον κόσμο που τους περιέβαλλε, ως μέσον καταγραφής θεϊκών ενεργειών. Αυτό έχει ως βάση του την άμεση παρατήρηση του σύμπαντος και της γης ειδικότερα. Η περιγραφή της χρησιμοποιούσε τις μυθολογικές κατασκευές που είχε γνωρίσει ο βιβλικός Ισραήλ, βασικά μετά τη βαβυλώνια αιχμαλωσία και την επαφή του με τη σκέψη κυρίως των λαών της Μεσοποταμίας.

H βαβυλωνιακή αντίληψη για το σύμπαν είναι καταγραμμένη στο έπος Ενούμα Έλις που απαγγέλλονταν κάθε πρωτοχρονιά και συνέπιπτε με την εαρινή ισημερία[1].Ο κόσμος, σύμφωνα με αυτό, αποτελείται από τη γη, που είναι επίπεδη και περιτριγυρισμένη από θαλάσσια ύδατα, πάνω στα οποία επιπλέει. Κάτω υπάρχουν τα τάρταρα και πάνω από αυτή ο ουρανός, το στερέωμα[2].

Η βασική γραμμή του βαβυλωνιακού κσομοείδωλου είναι ότι θεότητες και σύμπαν αποτελούνται από το ίδιο υλικό, και μέρη των πρώτων αποτέλεσαν τον κόσμο. Έτσι από μέρη της θεότητας Τιαμάτ, όπως αναφέρεται, προήλθαν τα εξής:

 

«1. « (την) ....Τιαμάτ, ο άρχοντας την νίκησε,

2. [Την άρπαξε, όρισε το πεπρωμένο της και την άνοιξε σαν μύδι(;)

σε δύο (μέρη).

3. Τα δύο δεξιά της μάτια είναι ο Τίγρης, τα δύο αριστερά της ο Ευφράτης.

 

11. Ο άγριος γάιδαρος είναι το πνεύμα του Enlil που έφυγε. το τσακάλι είναι ο αναχωρητής

πνεύμα του Anu.

13. Η καμήλα είναι το πνεύμα της Τιαμάτ που απεβίωσε. Ο άρχοντας της έκοψε τα κέρατα.

14. Της έκοψε (και) την ουρά.»[3]

 

 

 Το βιβλικό κοσμοείδωλο δεν έκανε διάκριση ανάμεσα στην άμεση παρατήρηση και στην αναφορά σε αυτή. Δεν υπήρχαν δηλαδή αφηρημένες έννοιες αλλά περιγραφές που ήταν παράλληλα και ορισμός. Σε εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης δεν υπάρχει ο όρος «κόσμος» που θα αναφέρονταν στο σύμπαν που περιβάλλει τον άνθρωπο, αλλά οι λέξεις «ουρανός», «γη» και «ύδατα». Στο δεκάλογο αναφέρεται «οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμα ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω καὶ ὅσα ἐν τῇ γῇ κάτω καὶ ὅσα ἐν τοῖς ὕδασιν ὑποκάτω τῆς γῆς» (Eξοδ. 20:4 ) , έκφραση που επαναλαμβάνεται και στο Δευτερονόμιο (5:8).

Γενικά η βιβλική αντίληψη παρουσίαζε τον κόσμο να αποτελείται από μία επίπεδη γη που την περιέβαλλε ένας ουράνιος θόλος, το στερέωμα, στο οποίο κινούνταν τα ουράνια σώματα (ήλιος, σελήνη, άστρα) που είχαν έναν ιδιαίτερο ρόλο. Έξω από το στερέωμα υπήρχαν τα ουράνια ύδατα και κάτω από τη γη η άβυσσος.

 

 

Για το στερέωμα αναφέρεται ήταν ένας ουράνιος θόλος, ο ουρανός δηλαδή. Όπως τονίζεται

 

«6  καὶ εἶπεν ὁ θεός γενηθήτω στερέωμα ἐν μέσῳ τοῦ ὕδατος καὶ ἔστω διαχωρίζον ἀνὰ μέσον ὕδατος καὶ ὕδατος καὶ ἐγένετο οὕτως

 7  καὶ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸ στερέωμα καὶ διεχώρισεν ὁ θεὸς ἀνὰ μέσον τοῦ ὕδατος ὃ ἦν ὑποκάτω τοῦ στερεώματος καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ ὕδατος τοῦ ἐπάνω τοῦ στερεώματος

 8  καὶ ἐκάλεσεν ὁ θεὸς τὸ στερέωμα οὐρανόν καὶ εἶδεν ὁ θεὸς ὅτι καλόν καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωί ἡμέρα δευτέρα» (Γεν 1:6-8) και

 

«14  καὶ εἶπεν ὁ θεός γενηθήτωσαν φωστῆρες ἐν τῷ στερεώματι τοῦ οὐρανοῦ εἰς φαῦσιν τῆς γῆς τοῦ διαχωρίζειν ἀνὰ μέσον τῆς ἡμέρας καὶ ἀνὰ μέσον τῆς νυκτὸς καὶ ἔστωσαν εἰς σημεῖα καὶ εἰς καιροὺς καὶ εἰς ἡμέρας καὶ εἰς ἐνιαυτοὺς

 15  καὶ ἔστωσαν εἰς φαῦσιν ἐν τῷ στερεώματι τοῦ οὐρανοῦ ὥστε φαίνειν ἐπὶ τῆς γῆς καὶ ἐγένετο οὕτως

 16  καὶ ἐποίησεν ὁ θεὸς τοὺς δύο φωστῆρας τοὺς μεγάλους τὸν φωστῆρα τὸν μέγαν εἰς ἀρχὰς τῆς ἡμέρας καὶ τὸν φωστῆρα τὸν ἐλάσσω εἰς ἀρχὰς τῆς νυκτός καὶ τοὺς ἀστέρας

 17  καὶ ἔθετο αὐτοὺς ὁ θεὸς ἐν τῷ στερεώματι τοῦ οὐρανοῦ ὥστε φαίνειν ἐπὶ τῆς γῆς»  (Γεν 1:14-17 )

 

Το στερέωμα δημιουργείται μέσα σε έναν υδάτινο κόσμο για να τον διαχωρίζει. Σε αυτό τοποθετούνται οι φωστήρες που  ο λόγος ύπαρξής τους είναι η δημιουργία του χρόνου (ημέρες, νύχτες, μεγάλες χρονικές περίοδοι). Φαίνονται από τη γη, ενώ δύο μεγάλοι φωστήρες, ο μέγας, που εμφανίζεται στην αρχή της μέρας, και ο έλασσον, που φωτίζει με τους αστέρες τη νύχτα, είναι τα κυριότερα ουράνια σώματα.

Στα ποιητικά και προφητικά βιβλία διευκρινίζονται χαρακτηριστικά του στερεώματος, που ταυτίζεται με τον ουρανό. Στον Ψαλμό 148 (148,4) διευκρινίζεται «αἰνεῖτε αὐτόν οἱ οὐρανοὶ τῶν οὐρανῶν καὶ τὸ ὕδωρ τὸ ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν» και στον Ψαλμό 18 διευκρινίζεται ότι ο ουρανός δεν είναι άπειρος αλλά έχει όρια: «ἀπ᾽ ἄκρου τοῦ οὐρανοῦ ἡ ἔξοδος αὐτοῦ καὶ τὸ κατάντημα αὐτοῦ ἕως ἄκρου τοῦ οὐρανοῦ καὶ οὐκ ἔστιν ὃς ἀποκρυβήσεται τὴν θέρμην αὐτοῦ»  (18:7).

Στο βιβλίο του Ησαΐα καταγράφονται και άλλα χαρακτηριστικά του ουρανού/στερεώματος. Όπως τονίζεται « καὶ ἑλιγήσεται ὁ οὐρανὸς ὡς βιβλίον καὶ πάντα τὰ ἄστρα πεσεῖται ὡς φύλλα ἐξ ἀμπέλου καὶ ὡς πίπτει φύλλα ἀπὸ συκῆς»[4] , «ὁ κατέχων τὸν γῦρον τῆς γῆς καὶ οἱ ἐνοικοῦντες ἐν αὐτῇ ὡς ἀκρίδες ὁ στήσας ὡς καμάραν τὸν οὐρανὸν καὶ διατείνας ὡς σκηνὴν κατοικεῖν»[5] , «ἐγενόμεθα ὡς τὸ ἀπ᾽ ἀρχῆς ὅτε οὐκ ἦρξας ἡμῶν οὐδὲ ἐπεκλήθη τὸ ὄνομά σου ἐφ᾽ ἡμᾶς ἐὰν ἀνοίξῃς τὸν οὐρανόν τρόμος λήμψεται ἀπὸ σοῦ ὄρη καὶ τακήσονται»[6] . Συμβολικά λοιπόν τονίζεται ότι μπορεί να τυλιχτεί σαν ειλητάριο, να ανοιχτεί ως σκηνή και να σκιστεί. Αποτελεί δημιούργημα του Κυρίου που μπορεί να τον διαχειριστεί όπως θέλει, αφού ανήκει σε Αυτόν.

Έχει θεμέλια που  βρίσκονται στη γη («ὁ οἰκοδομῶν εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνάβασιν αὐτοῦ καὶ τὴν ἐπαγγελίαν αὐτοῦ ἐπὶ τῆς γῆς θεμελιῶν ὁ προσκαλούμενος τὸ ὕδωρ τῆς θαλάσσης καὶ ἐκχέων αὐτὸ ἐπὶ πρόσωπον τῆς γῆς κύριος ὁ θεὸς ὁ παντοκράτωρ ὄνομα αὐτῷ»[7]), στηρίζεται σε στύλους (στῦλοι οὐρανοῦ ἐπετάσθησαν καὶ ἐξέστησαν ἀπὸ τῆς ἐπιτιμήσεως αὐτοῦ»[8]), που συνταράσσονται και σπαράσσονται όταν θέλει ο Θεός («καὶ ἐταράχθη καὶ ἐσείσθη ἡ γῆ καὶ τὰ θεμέλια τοῦ οὐρανοῦ συνεταράχθησαν καὶ ἐσπαράχθησαν ὅτι ἐθυμώθη κύριος αὐτοῖς»[9] .

Αντίθετα η γη δεν κρέμεται από πουθενά. Όπως τονίζεται στο βιβλίο του Ιώβ «ἐκτείνων βορέαν ἐπ᾽ οὐδέν κρεμάζων γῆν ἐπὶ οὐδενός»[10] , εντούτοις έχει ισχυρά θεμέλια («καὶ ἰσχυρὰ ἐποίει τὰ θεμέλια τῆς γῆς»[11]). Διαθέτει τον «ομφαλό» που είναι το κέντρο της («  καὶ προσέθετο ἔτι Γααλ τοῦ λαλῆσαι καὶ εἶπεν ἰδοὺ λαὸς καταβαίνων κατὰ θάλασσαν ἀπὸ τοῦ ἐχόμενα ὀμφαλοῦ τῆς γῆς καὶ ἀρχὴ ἑτέρα ἔρχεται διὰ ὁδοῦ Ηλωνμαωνενιμ» [12], «προνομεῦσαι προνομὴν καὶ σκυλεῦσαι σκῦλα αὐτῶν τοῦ ἐπιστρέψαι χεῖρά σου εἰς τὴν ἠρημωμένην ἣ κατῳκίσθη καὶ ἐπ᾽ ἔθνος συνηγμένον ἀπὸ ἐθνῶν πολλῶν πεποιηκότας κτήσεις κατοικοῦντας ἐπὶ τὸν ὀμφαλὸν τῆς γῆς»[13] ).

Κάτω από τη γη υπάρχει η άβυσσος, ένας χώρος στον οποίο δεν εισχωρεί το φως. Είναι η κατοικία των νεκρών, ο Σεόλ, μία αρνητική περιοχή. Όπως αναφέρει ο Ησαΐας έχει πύλες («evgw. ei=pa evn tw/| u[yei tw/n h`merw/n mou evn pu,laij a[|dou katalei,yw ta. e;th ta. evpi,loipa»[14]),  ενώ στο Β΄Σαμ αναφέρεται ότι δεσμεύει τους ανθρώπους με σκληρότητα  («wvdi/nej qana,tou evku,klwsa,n me proe,fqasa,n me sklhro,thtej qana,tou»[15]).

Συνοψίζοντας τα παραπάνω το βασικό βιβλικό κοσμοείδωλο παρουσιάζεται σαν σύνολο που έχει ως βασικό του συστατικό τα ουράνια ύδατα που περιβάλλουν τα πάντα και αποτελείται από τον ουράνιο θόλο (στερέωμα), την επίπεδη γη. Κάτω από αυτή βρίσκεται η  άβυσσος που είναι τόπος κατοικίας των νεκρών.

Βεβαίως τα πάντα γίνονται με τη δημιουργική θέληση του Θεού και σε Αυτόν ανήκουν. Όπως αναφέρεται[16] δικοί του είναι οι ουρανοί και η γη. Ο Κύριος θεμελίωσε την οικουμένη και όσα βρίσκονται σε αυτή, έχει κτίσει το βορρά και τις θάλασσας, και για αυτό αγαλλιάζουν με το όνομά του τα βουνά της Παλαιστίνης, Θαβώρ και Ερμών («soi, eivsin oi` ouvranoi, kai. sh, evstin h` gh/ th.n oivkoume,nhn kai. to. plh,rwma auvth/j su. evqemeli,wsaj  ¹³  to.n borra/n kai. qala,ssaj su. e;ktisaj Qabwr kai. Ermwn evn tw/| ovno,mati, sou avgallia,sontai»)

 

***

Διασώζονται όμως και άλλες παραστάσεις που αφορούν το κοσμοείδωλο και  παρουσιάζουν τον Κύριο να αντιμάχεται με αρχέγονα τέρατα του χάους. Έτσι στον Ψαλμό 73[17] συντρίβει τα κεφάλια τους σε μάχη στα ύδατα και τα τσακίζει, δίνοντάς τους για τροφή σε αλλοεθνείς ( «su. evkratai,wsaj evn th/| duna,mei sou th.n qa,lassan su. sune,triyaj ta.j kefala.j tw/n drako,ntwn evpi. tou/ u[datoj  ¹⁴  su. sune,qlasaj ta.j kefala.j tou/ dra,kontoj e;dwkaj auvto.n brw/ma laoi/j toi/j Aivqi,oyin).

***

Συνοψίζοντας τα παραπάνω να τονιστεί ότι η εικόνα του κοσμοειδώλου εξυπηρετεί τη θρησκευτική σκέψη των συγγραφέων των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης.  Δε διστάζουν να χρησιμοποιήσουν αντιλήψεις και τις μυθολογικές κατασκευές του περιβάλλοντος του βιβλικού Ισραήλ για να παρουσιάσουν θεϊκές ενέργειες και την επέμβαση του Κυρίου στην ιστορία. Είναι στοιχείο της ανοιχτότητας της σκέψης τους και της ανάδειξης της παγκοσμιότητας του βιβλικού Θεού που ήταν ο δημιουργός των πάντων. Τέλος, δεν πρέπει να λησμονείται ότι δεν υπήρχε δυνατότητα διαφορετικού τρόπου παρουσίασης του κοσμοειδώλου, αφού ούτε τα τεχνικά μέσα υπήρχαν και οι άνθρωποι στοχάζονταν μόνο με βάση την εμπειρική παρατήρηση, ούτε η χρήση αφηρημένων εννοιών μιας και αυτή η μορφή έκφρασης ήταν άγνωστη στο πολιτιστικό περιβάλλον των βιβλικών ανθρώπων.

 

---

[1] Βλ Σάρντο Εουτζένιο Λο (2012). Ο κόσμος των αρχαίων. Μετ Μ. Λειβαδιώτης, Αθήνα: Μελάνι, σ. 29

[2] Οπ 32-33

[3] Βλ Heidel Alexander (1972⁷). The Babylonian Genesis. The story of creation. Chicago & London: 1972, s. 85

[4] Ησ. 34:4

[5] Ησ. 40:22

[6] Ησ. 63:19

[7] Αμ 9:6

[8] Ιωβ 26:11

[9] Β΄ Βασ. 22:8

[10] Ιωβ 26:7

[11] Παρ 8,29

[12] Κρ 9,37

[13] Ιεζ 38,12

[14] Ησ. 38,10

[15] Β Σαμ 22,6

[16] Ψλ 88,12-13

[17] Ψλ 73, 13-14