Ερμηνεύοντας και κατανοώντας στη μετανεωτερική πραγματικότητα τις «καταγραφές βίας» της Παλαιάς Διαθήκης

 

Πολλές φορές οι μαθητές μας στο μάθημα των Θρησκευτικών ρωτάνε για την εικόνα που παρουσιάζουν τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης για το Θεό. Ακούγοντας τις αφηγήσεις που καταγράφονται στα βιβλία της  -χωρίς απαραίτητα να γίνεται κάποιες φορές θεολογική ανάλυσή τους-,  θεωρούν ότι σε αυτά παρουσιάζονται φαινόμενα καταστροφών που οφείλονται σε θεϊκές ενέργειες, καταστάσεις ακραίας βίας, φαινόμενα αντικοινωνικών πρακτικών, φαινόμενα ζηλοτυπίας και μνησικακίας κοκ. Μάλιστα πιστεύεται ότι ο αίτιος όλων  αυτών είναι ο Κύριος, ο Θεός, που θεωρείται ότι ευνοεί τον βιβλικό λαό εις βάρος των υπόλοιπων φυλετικών μορφωμάτων  και χρησιμοποιείται η δύναμή Του με βίαιο τρόπο για να ταπεινώνονται και να κατατροπώνονται λαοί και συγκεκριμένοι άνθρωποι. Δυστυχώς αυτές οι αντιλήψεις συνεχίζονται και μετά την αποφοίτηση από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όταν οι νέοι γίνουν ολοκληρωμένοι πολίτες, και έτσι, σε μεγάλη μερίδα συμπολιτών, διαιωνίζεται μία στρεβλή εικόνα για το πρώτο βιβλίο της Αγίας Γραφής.

Βέβαια οι παραπάνω αντιλήψεις σίγουρα δεν αληθεύουν, και δεν έχουν καμία σχέση με την αλήθεια της Παλαιάς Διαθήκης. Είναι σημαντικό λοιπόν να γίνει λόγος για το πραγματικό περιεχόμενό της και τους λόγους για τους οποίους περιέχει αναφορές που είναι «παρεξηγήσιμες» στη μετανεωτερικότητα[1]. Και καταρχήν, για να αρθούν οι παρανοήσεις,  να τονιστεί ότι η συλλογή βιβλίων που απαρτίζουν τον κανόνα της Παλαιάς Διαθήκη έχει αποκλειστικά θρησκευτικό χαρακτήρα και θέλει να παρουσιάσει τις Ενέργειες του Θεού για το καλό και τη σωτηρία του ανθρώπου, χρησιμοποιώντας απόψεις, εικόνες, ιδέες, κοσμοείδωλο και νοοτροπίες των συντακτών των κειμένων. Παράλληλα η γλώσσα της είναι συμβολική και ποιητική, χωρίς να αναπτύσσει αφηρημένες έννοιες, αλλά χρησιμοποιεί  συγκεκριμένα σχήματα καταγραφής για να περιγράψει ένα γεγονός[2].

Καταρχήν είναι απαραίτητο να γίνει λόγος για τις βασικές παλαιοδιαθηκικές έννοιες,  της Εκλογής και της Διαθήκης, για να τοποθετηθεί το θέμα μας στη σωστή του διάσταση,  και να διευκρινιστεί ο τρόπος που οι συντάκτες του πρώτου βιβλίου της Αγίας Γραφής περιγράφουν Θεϊκές Ενέργειες σαν την Αγάπη για όλη την οικουμένη και την παγκοσμιότητα.

Η Εκλογή λοιπόν είναι ενέργεια του Θεού[3]. Δεν είναι απόρροια ανθρώπινων συμπεριφορών. Αφορά αποκλειστικά τον Κύριο που είναι και ο μόνος υπεύθυνος για αυτή. Οι άνθρωποι όμως είναι υποχρεωμένοι να τηρούν την πίστη σε Αυτόν. Μόνο αφού γίνει αυτό παρουσιάζονται να έχουν τα προνόμια της σχέσης με το Θεό.

Ο λαός είναι αφιερωμένος στον Κύριο. Αυτό συμβαίνει

«6  ὅτι λαὸς ἅγιος εἶ κυρίῳ τῷ θεῷ σου καὶ σὲ προείλατο κύριος ὁ θεός σου εἶναί σε αὐτῷ λαὸν περιούσιον παρὰ πάντα τὰ ἔθνη ὅσα ἐπὶ προσώπου τῆς γῆς»[4].

 

Ο Κύριος δεν αγάπησε τον βιβλικό λαό, ούτε τον εξέλεξε γιατί ήταν πολυανθρωπότερος από όλα τα έθνη. Στην πραγματικότητα περιγράφεται ως ο πλέον ολιγάριθμος. Τον διάλεξε από αγάπη και επειδή θέλησε να φυλάξει τον όρκο που έδωσε στους πατέρες.  Οπότε

«8 …ἐλυτρώσατο ἐξ οἴκου δουλείας ἐκ χειρὸς Φαραω βασιλέως Αἰγύπτου»[5].

 

Ο λαός οφείλει να γνωρίζει ότι ο Κύριος, ο Θεός του, αυτός είναι ο Θεός, ο Θεός ο Πιστός, που φυλάει τη Διαθήκη και δείχνει την αγάπη του σε χίλιες γενιές[6]. Για αυτό ο λαός οφείλει να ακολουθεί τις εντολές, τα διατάγματα και τις κρίσεις Του.

Η Εκλογή λοιπόν σημαίνει δικαιώματα και υποχρεώσεις. Αυτά είναι:

1.      Δικαιώματα που απορρέουν από την Εκλογή

·         Ο Θεός αγαπάει το λαό και τηρεί τους όρκους που έδωσε στους πατέρες.

·         Ο λαός έχει λυτρωθεί από τη δουλεία και από τα χέρια του Φαραώ.

 

2.      Υποχρεώσεις που απορρέουν από την Εκλογή

.

·         Ο λαός  οφείλει να ακολουθεί τις εντολές και τις κρίσεις του Κυρίου.    

***

Τα χαρακτηριστικά της Εκλογής διαφωτίζονται και στο  άσμα του Μωυσή[7], που ακούγεται λίγο πριν το θάνατό του, ενώπιον όλης της κοινότητας[8]. Σε αυτό περιλαμβάνεται αναφορά στη στενή σχέση του Κυρίου με τον λαό[9].  Εξαιτίας αυτής γνώρισε τις ευεργεσίες και την προστασία Του μέσα στην  έρημο.

Δε μπορεί λοιπόν κανείς να αμφιβάλλει για την Εκλογή, αφού ένα συγκεκριμένο γεγονός που συνδέεται με ομαδική εμπειρία, η πορεία στην έρημο,  μαρτυρεί για τις ευεργεσίες του Θεού και είναι αδιάψευστος μάρτυρας της ειδικής σχέσης.

Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζεται παραστατικά η Εκλογή:

[10]

Η Εκλογή του λαού, λοιπόν,  δείχνει, με τον τρόπο σκέψης των συντακτών των κειμένων, ότι ο Θεός ενεργεί από αγάπη για να βοηθήσει όλη την ανθρωπότητα να οδηγηθεί στη σωτηρία.  Αποτελεί πράξη αγάπης του Θεού για τη σωτηρία όλων. Παράλληλα αναδεικνύει ότι τα παλαιοδιαθηκικά κείμενα επικεντρώνονται στη θείκή μέριμνα για το καλό της ανθρωπότητας.

 

Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας δύο «δύσκολες» βιβλικές καταγραφές θα αποδειχτεί ότι η Παλαιά Διαθήκη αποστρέφεται τη βία και είναι, όπως τονίστηκε, συλλογή θρησκευτικών κειμένων που παρουσιάζει ενέργειες του Θεού, ο οποίος είναι ο Κύριος της Ιστορίας χρησιμοποιώντας, όπως είναι φυσικό, ιδέες και τρόπους σκέψης της εποχής που συντάχθηκαν τα βιβλία της.

Η πρώτη βιβλική καταγραφή αφορά την περιγραφή της καταστροφής των Σοδόμων και των Γομόρρων και των γεγονότων που προηγήθηκαν. Θα αναλυθούν οι προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την κατανόησή της, θα παρουσιαστεί η μεσολάβηση του Αβραάμ για τη σωτηρία των πόλεων, ο χρόνος και η αιτία της καταγραφής του γεγονότος. Τέλος θα συνδεθούν όλα αυτά με το γενικότερο σκοπό της Παλαιάς Διαθήκης, ως βασικής θεολογικής συλλογής κειμένων, απαραίτητων για τη σωτηρία του ανθρώπου.

 .

 

Στους στίχους λοιπόν Γεν. 18,16-33 ο Αβραάμ παρουσιάζεται για μία ακόμη φορά να συνδιασκέπτεται με τον Κύριο. Στην αφήγηση τονίζεται πως οι άνδρες, για τους οποίους έγινε λόγος στο πρώτο μέρος του κεφ. 18[11] της Γένεσης, έφυγαν και κατευθύνθηκαν προς τα Σόδομα[12]. Ο Αβραάμ βάδιζε για να τους κατευοδώσει, και ο Κύριος  είπε[13]:

 

«18  Αβρααμ δὲ γινόμενος ἔσται εἰς ἔθνος μέγα καὶ πολύ καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν αὐτῷ τὰ ἔθνη τῆς γῆς

 19  ᾔδειν γὰρ ὅτι πάντα συντάξει τοῖς υἱοῖς αὐτοῦ καὶ τῷ οἴκῳ αὐτοῦ μετ᾽ αὐτόν καὶ φυλάξουσιν τὰς ὁδοὺς κυρίου ποιεῖν δικαιοσύνην καὶ κρίσιν ὅπως ἂν ἐπαγάγῃ κύριος ἐπὶ Αβρααμ πάντα ὅσα ἐλάλησεν πρὸς αὐτό»[14]  

Στη σκηνή που ακολουθεί[15], στην οποία υπονοείται η παρουσία του Αβραάμ, ο Κύριος αναφέρει:

 

«20  εἶπεν δὲ κύριος κραυγὴ Σοδομων καὶ Γομορρας πεπλήθυνται καὶ αἱ ἁμαρτίαι αὐτῶν μεγάλαι σφόδρα

 21  καταβὰς οὖν ὄψομαι εἰ κατὰ τὴν κραυγὴν αὐτῶν τὴν ἐρχομένην πρός με συντελοῦνται εἰ δὲ μή ἵνα γνῶ»[16].

 

Στη συνέχεια, και αφού φεύγουν οι δύο από τους τρεις άντρες, και κατευθύνθηκαν στα Σόδομα, αρχίζει ο διάλογος του Θεού με τον Αβραάμ, στον οποίο ο Πατριάρχης προσπαθεί να επιτύχει η διάσωση των Σοδόμων. Σε αυτόν, ρωτάει τον Κύριο ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να μην  καταστρέψει την πόλη. Το αρχικό του ερώτημα, που αποτελεί και την προϋπόθεση για τα υπόλοιπα, είναι αν θα καταστρέψει τους δίκαιους μαζί με τους ασεβείς. Και συνεχίζει, ρωτώντας αν θα συγχωρεθούν οι αμαρτίες των κατοίκων της περιοχής, εφόσον υπάρχουν σε αυτή πενήντα δίκαιοι, θεωρώντας πως δεν είναι δυνατό ο κριτής όλης της γης να μην αποδώσει δικαιοσύνη. Η καταφατική απάντηση  για συγχώρηση της περιοχής, δίνει το δικαίωμα να συνεχιστεί ο διάλογος, με το Θεό να διαβεβαιώνει τον Αβραάμ πως δε θα καταστρέψει την πόλη αν υπάρχουν  σαράντα πέντε δίκαιοι, κατόπιν σαράντα, τριάντα, είκοσι και τέλος δέκα. Μετά τη λήξη της συζήτησης ο Αβραάμ ξαναγύρισε στη σκηνή του[17].

Ο διάλογος του Πατριάρχη με τον Κύριο ακολουθεί το εξής σχήμα:

• Θεϊκή εισήγηση  (Γεν. 18, 20-21)

 

• Πρώτη προσπάθεια του Αβραάμ για σωτηρία των Σοδόμων.  Σε αυτή παρουσιάζονται και τα επιχειρήματά του (Γεν. 18,23-25).

 

• Πρώτη καταφατική απάντηση  (Γεν. 18,26)

 

• Δεύτερη προσπάθεια του Αβραάμ για σωτηρία των Σοδόμων (Γεν. 18,27-28)

 

• Δεύτερη απάντηση του Κυρίου(Γεν. 18,28)

 

• Τρίτη προσπάθεια του Αβραάμ για σωτηρία των Σοδόμων (Γεν. 18,29)

 

• Τρίτη απάντηση (Γεν. 18,29)

 

• Τέταρτη προσπάθεια του Αβραάμ για σωτηρία των Σοδόμων (Γεν. 18,30)

 

• Τέταρτη απάντηση (Γεν. 18,30)

 

• Πέμπτη προσπάθεια του Αβραάμ για σωτηρία των Σοδόμων (Γεν. 18,31)

 

• Πέμπτη απάντηση (Γεν. 18,31)

 

• Έκτη προσπάθεια του Αβραάμ για σωτηρία των Σοδόμων (Γεν. 18,32)

 

• Έκτη απάντηση του Κυρίου (Γεν. 18,32).

 

Όλη η προσπάθεια του Αβραάμ είναι λοιπόν μία απόπειρα να μη γίνει η καταστροφή των Σοδόμων[18], αφού στην πόλη είναι πιθανόν να υπάρχουν έστω και ελάχιστοι δίκαιοι. Προϋπόθεση για να αρχίσει αυτός ο διάλογος, είναι η διαπίστωση πως ακόμη δεν έχουν εξακριβωθεί οι αμαρτίες των κατοίκων των Σοδόμων. Επομένως ο Αβραάμ μπορεί να μεσολαβήσει για την πόλη και να τη γλυτώσει από καταστροφή, χρησιμοποιώντας ως εφαλτήριο της προσπάθειάς του τους δίκαιους που ενδέχεται να κατοικούν σε αυτή.

Ο Αβραάμ δείχνει έτσι να ενδιαφέρεται για τη σωτηρία των κατοίκων της πόλης.  Όμως η ευθύνη τους, όπως παρουσιάζεται στο κείμενο, δεν φαίνεται να είναι συλλογική, αλλά εξατομικεύεται[19]. Ο κάθε ένας γίνεται δηλαδή υπεύθυνος για τη σωτηρία όλης της κοινότητας

Η Παλαιά Διαθήκη λοιπόν βρίσκει την ευκαιρία να αναφερθεί στη μεσολάβηση του Αβραάμ για τη σωτηρία των Σοδόμων. Βέβαια, στο τέλος, όπως είναι γνωστό, τα Σόδομα, μαζί με τη Γομόρρα καταστρέφονται εξαιτίας της ασέβειας  των κατοίκων τους.

Σίγουρα πρόκειται για μία αρχαία παράδοση που φαίνεται πως χρησιμοποιήθηκε, σε συνδυασμό με άλλες, για να βοηθήσει στη διαφώτιση κάποιων ερωτημάτων. Ανήκει λοιπόν σε μία ευρύτερη ενότητα στην οποία περιλαμβάνονται αφηγήσεις για την ίδρυση της πόλης Σηγώρ[20] και για την καταγωγή των Μωαβιτών και των Αμμωνιτών[21].

 

**

Η αρχαία  παράδοση για την καταστροφή των Σοδόμων και των Γομόρρων φαίνεται να είναι παράλληλη με την καταστροφή της Σαμάρειας και την πολιορκία της Ιερουσαλήμ, που συνέβησαν στο δεύτερο μισό του 8^ου αι. π.Χ. Ο σκοπός λοιπόν της αφήγησης  είναι διδακτικός: η σωτηρία και η καταστροφή εξαρτάται από τους δίκαιους. Εφόσον υπάρχουν, έστω και ελάχιστοι από αυτούς, ο Κύριος δε θα επιτρέψει την καταστροφή. Σε αντίθετη περίπτωση όμως το Νότιο βασίλειο θα έχει την τύχη της Σαμάρειας που διαλύθηκε, όπως και τα Σόδομα. Έτσι κάθε κάτοικός του γίνεται υπεύθυνος απέναντι στο Θεό για την τύχη τη δική του και των συμπολιτών του. Η τήρηση των θεϊκών εντολών από μέρους του θα βοηθήσει έτσι και στο ξεπέρασμα της κρίσης που είχε προκύψει εξαιτίας των επιδρομών των Ασσυρίων.

Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι η Παλαιά Διαθήκη παρουσιάζει τον Θεό να διαλέγεται, να ανησυχεί για την τύχη των ανθρώπων και να δείχνει αγάπη. Δε θα καταστρέψει τις αμαρτωλές πόλεις, ακόμη και αν υπάρχουν ελάχιστοι δίκαιοι. Ακούει με προσοχή τον Αβραάμ και την πρόταση που κάνει. Έτσι οι συντάκτες του κειμένου, χρησιμοποιωντας δικούς τους τρόπους καταγραφής και μία αρχαία παράδοση δείχνουν Ενέργειες του Θεού, τη συνδιαλλαγή, την κατανόηση και την αγάπη.

 

Η δεύτερη βιβλική αφήγηση που θα μας απασχολήσει βρίσκεται στο βιβλίο της Εξόδου. Είναι η συγκλονιστική καταγραφή που επικεντρώνεται στις δέκα πληγές που έπληξαν την Αίγυπτο, επειδή ο Φαραώ δεν άφηνε το λαό του Θεού και τον κρατούσε στη δουλεία.

Οι Δέκα Πληγές ήταν, σύμφωνα με τη βιβλική αφήγηση, δέκα καταστροφικές συμφορές με τις οποίες έπληξε ο Κύριος τον Φαραώ της Αιγύπτου, καθώς δεν επέτρεπε στον καταπιεσμένο λαό να φύγει από την Αίγυπτο ώστε να λατρεύει ελεύθερα τον Θεό του.

Αυτές ήταν:

1.           Τα νερά του ποταμού Νείλου μετατράπηκαν σε αίμα, (Έξ 7,14-21)

2.           Βάτραχοι γέμισαν όλη την Αίγυπτο (Έξ 8,5-14) .

3.           Ο αέρας της Αιγύπτου γέμισε με σκνίπες και άλλα μικρά έντομα (Έξ 8,16-19)

4.           Αλογόμυγες εισέβαλα στα σπίτια των κατοίκων (Έξ 8,20-32)

5.           Μεγάλη  επιδημία, σαν πανώλη,  έπληξε τα κοπάδια των Αιγυπτίων  (Έξ 9,1-7)

6.           Άνθρωποι και ζώα απέκτησαν εξανθήματα, μεγάλα σπυριά και πληγές  (Έξ 9,8-12)

7.           Έπεσε πολύ χαλάζι και φωτιά από τον ουρανό (Έξ 9,13-26)

8.           Σκοτείνιασε η γη της Αιγύπτου από τα σμήνη των ακρίδων, με αποτέλεσμα να καταστραφούν  οι σοδειές  (Έξ 10,12-19)

9.           Για τρεις ημέρες πυκνό σκοτάδι σκέπασε όλη την περιοχή, (Έξ 10,21-23)

10.        Χάθηκαν όλα τα πρωτότοκα αγόρια των Αιγυπτίων. Σε αυτά  περιλαμβάνονταν  και ο γιος του Φαραώ,  και τα πρωτότοκα των ζώων τους (Έξ 12,29,30).

Η αφήγηση για τις «πληγές» πρέπει να τοποθετηθεί μέσα στο γενικότερο σκοπό του βιβλίου της Εξόδου που είναι να αναδείξει, μέσα από την παράθεση των γεγονότων που οδηγούν το λαό από τη σκλαβιά στην ελευθερία, την απόλυτη δύναμη και κυριαρχία του Θεού στην ιστορία. Να τονίσει ακόμη ότι  η επίτευξη ακόμη και των στόχων που ανθρωπίνως δε μπορούν να επιτευχθούν είναι  βεβαίως δυνατή για το Θεό. Τέλος να αναδείξει την αλήθεια ότι ένας είναι ο αληθινός Θεός και οι ψεύτικες θεότητες και οι ισχυροί της γης  σαν τον Φαραώ δεν έχουν καμία δύναμη και αξία εμπρός Του[22].

 

***

 

 

Από τα παραπάνω έγινε κατανοητό ότι η Παλαιά Διαθήκη είναι συλλογή κειμένων με θρησκευτικό χαρακτήρα που περιέχει ενέργειες του Θεού με τον τρόπο σκέψης και έκφρασης των λαών της Μέσης Ανατολής στην προνεωτερική εποχή[23].  Σε αυτό το πλαίσιο παρουσιάζεται η παλαιοδιαθηκική θεολογία της ιστορίας, κυρίαρχος της οποίας είναι ο Θεός και καμία δύναμη ή θεότητα δε μπορεί να συγκριθεί μαζί του. Έτσι οι καταγραφές δείχνουν να ταπεινώνει  το Φαραώ και να του αφαιρεί τον πρωτότοκό του. Οι συντάκτες των κειμένων δείχνουν την απόλυτη Θεϊκή δύναμη και την ανυπαρξία των θεοτήτων, με ένα, ενδεχομένως «δύσκολο» κείμενο, που έχει ποιητικό χαρακτήρα, αφού ο στόχος τους δεν είναι να παρουσιάσουν μία ιστορική καταγραφή αλλά θεολογία. Η αφήγηση δηλαδή χρησιμεύει για να αναδειχτούν οι θεϊκές ενέργειες –στην προκειμένη περίπτωση αυτή είναι η θεϊκή δικαιοσύνη που εκδηλώνεται ως βοήθεια σε  αδύναμους ανθρώπους που καταπιέζονται-, παρουσιάζοντας κείμενα, τα οποία στο πλαίσιο της εποχής καταγραφής, χρησιμοποιούν έναν συμβολικό/ποιητικό λόγο διδάσκοντας θεολογικές αλήθειες. Ο  θεολόγος λοιπόν οφείλει να αναδείξει τη θεολογική διάσταση του ζητήματος επιμένοντας στο γεγονός ότι η Παλαιά Διαθήκη είναι συλλογή ΜΟΝΟ θρησκευτικών κειμένων που επικεντρώνονται στην ανάδειξη των θεϊκών ενεργειών, με τρόπο οικείο στους συντάκτες των κειμένων, που ήταν άνθρωποι της δράσης, σαν τον Μωυσή, που ζούσαν τα γεγονότα, και όχι γραφείς

Απαραίτητο λοιπόν στοιχείο για την κατανόηση των περιγραφών της Παλαιάς Διαθήκης είναι η διαπίστωση ότι η καταγραφή γεγονότων και πρακτικών είναι μέσον ανάδειξης της θεολογίας και των ιδεών της. Αφορούν τις Ενέργειες του Θεού και είναι απαραίτητες για τη σωτηρία του ανθρώπου.

 

---

[1] Η μετανεωτερικότητα (σύμφωνα με το συνοπτικό ορισμό που δίνει το   ΑΙ εργαλείο GEMINI) είναι «είναι ένα κίνημα που αμφισβητεί τις βεβαιότητες και τις μεγάλες ιδέες που κληροδότησε ο Διαφωτισμός, προτάσσοντας μια πιο σχετικιστική, αποσπασματική και ειρωνική θεώρηση του κόσμου, της γνώσης και του πολιτισμού».

[2] Για όλα τα ζητήματα που αφορούν την Παλαιά Διαθήκη βλ  Κωνσταντίνου Μιλτιάδης, «…τοῦ συνιέναι τὰς γραφάς». 13+1 βήματα εισαγωγής στην Παλαιά Διαθήκη. Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης, 2014.

[3] Βλ Anderson Gary A. & Kaminsky Joel S., The call of Abraham. Essays on the election of Israel in honor of the Jon D. Levenson, Notre Dame Indiana, 2013: University of Notre Dame

[4] Δευτ. 7, 6

[5] Δευτ. 7, 8

[6] Βλ. Μούρτζιος Ιωάννης, «Η οργή Γιαχβέ στην προφητική παράδοση», στο Ερμηνεία και θεολογία βιβλικών κειμένων, Θεσσαλονίκη 2011, σσ. 345-397

[7] Δευτ. 32,1-33,29. Βλ. Von Rad Gerhard, Deuteronomy: A Commentary, trans. Dorothea Barton, Philadelphia 1966, σ. 196. Πρβλ. Keiser Thomas A., «The Song of Moses a Basis for Isaiah's Prophecy», VT, 2005, 55(4), 486-500, McCarthy Carmel, «A Diplomatic Dilemma in Deuteronomy 32», PIBA, 2004, 27, 22-32, Thiessen Matthew, «The Form and Function of the Song of Moses (Deuteronomy 32:1-43)», JBL, 2004, 123(3), 401-424, Nigosian Solomon A., «Linguistic Patterns of Deuteronomy 32», Bib, 1997, 78(2), 206-224, Nigosian S. A., «The Song of Moses (Deuteronomy 32): A Structural Analysis», ETL, 1996, 72(1), 5- 22.

[8] Βλ. για την καταγραφή του περιστατικού Frolov Serge, «The Death of Moses and the Fate of Source Criticism»,  JBL, 133.3 (2014), 647-660 . Για τη συσχέτιση βιβλικών χωρίων που αναφέρονται στην αφήγηση βλ Dominik Mark, «No Future without Moses: The Disastrous End of 2 Kings 22–25 and the Chance of the Moab Covenant (Deuteronomy 29–30)»,  JBL, 133.4 (2014), 711-728

[9] Βλ και Zimmerli Walther, Επίτομη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, μετ. Βασίλη Π. Στογιάννου, Αθήνα, 1981: Άρτος Ζωής, σσ. 53-58

[10] To σχήμα προέρχεται από το εγχειρίδιο της Α΄ Εκκλησιαστικού Γυμνασίου: Σωτήριος Δεσπότης, Νικόλαος Παύλου, Αθανάσιος Στογιαννίδης.  Θέματα από την Αγία Γραφή. Αθήνα: ΙΤΥΕ Διόφαντος

[11] Πρόκειται για τη συνάντηση στη Δρυ Μαμβρή, στην οποία η Εκκλησία μας είδε την προτύπωση της Αγίας Τριάδας

[12] Για μία εμπεριστατωμένη ανάλυση για τη θεωρούμενη  περιοχή των Σοδόμων, που έχει τοποθετηθεί στη Νεκρά θάλασσα, με αναφορές στους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς που έγραψαν γι αυτή,  καθώς και  για τα χαρακτηριστικά της (γεωλογικά, aνeφοδιασμός με νερό, στήλες άλατος κοκ) και βιβλιογραφία  βλ. J. Penrose Harland, Sodom and Gomor, στο Wright G. Ernest- Freedman David Noel, The Biblical Archaeologist Reader, Garden City, NY. 1961, σ. 41-75

[13] Πρόκειται για ανθρωπομορφική έκφραση για να γίνουν κατανοητές οι Ενέργειες του Θεού.

[14] Γεν 18,18-19

[15] Γεν. 18,20-22

[16] Γεν. 18,20-21

[17] Γεν. 18, 23-33

[18] Για τη μεσολάβηση του Αβραάμ βλ. Blenkinsopp Joseph, Abraham and the righteous of Sodom, Journal of Jewish Studies, 1982, 33(1), 119-132,  Spero Shubert, Abraham's Trials: Tests of Strength or Learning Experiences, Jewish Bible Quarterly, 2000, 28(2), 73-79.

[19] Μετά τον 7ο αι., όπως έχει τονιστεί,  παρατηρούνται στον βιβλικό Ισραήλ τάσεις εξατομίκευσης της ευθύνης. Βλ. Δευτ. 24,16 «Οι πατέρες δε θα θανατώνονται για τα τέκνα, ούτε τα τέκνα θα θανατώνονται για τους πατέρες∙ κάθε ένας θα θανατώνεται για το δικό του αμάρτημα» και το παράλληλό του Β΄Βασ. 14,6. Πρβλ.  και Ιεζ. 18,2-4 « 2  υἱὲ ἀνθρώπου τί ὑμῖν ἡ παραβολὴ αὕτη ἐν τοῖς υἱοῖς Ισραηλ λέγοντες οἱ πατέρες ἔφαγον ὄμφακα καὶ οἱ ὀδόντες τῶν τέκνων ἐγομφίασαν  3  ζῶ ἐγώ λέγει κύριος ἐὰν γένηται ἔτι λεγομένη ἡ παραβολὴ αὕτη ἐν τῷ Ισραηλ 4  ὅτι πᾶσαι αἱ ψυχαὶ ἐμαί εἰσιν ὃν τρόπον ἡ ψυχὴ τοῦ πατρός οὕτως καὶ ἡ ψυχὴ τοῦ υἱοῦ ἐμαί εἰσιν ἡ ψυχὴ ἡ ἁμαρτάνουσα αὕτη ἀποθανεῖται».

[20] Γεν. 19,22

[21] Γεν. 19,30-38

[22] Βλ και Μούρτζιος Ιωάννης (2016). Από τον γογγυσμό στη δοξολόγηση του Θεού. Η σχέση του Θεού με τον λαό Ισραήλ μέσα στην ιστορία. Θεσσαλονίκη: Ostracon Publishing, 65-66

[23]  Βλ Κωνσταντίνου Μιλτιάδης (2008). Η Παλαιά Διαθήκη. Αποκρυπτογραφώντας την πανανθρώπινη κληρονομιά, Αθήνα: Αρμός

Νικόλαος Παύλου

Δρ Θεολογίας-Ιστορικός ΜΑ

ΣΕ ΠΕ01 Λάρισας, Μαγνησίας, Τρικάλων