Νίκος Παύλου: "Το έργο του Μάρκου Διακόνου "Ο Βίος του Αγίου Πορφύριουου" ως ιστορική πηγή. Γ' Μέρος

5. Ἡ ἀρρώστια καὶ οἱ κίνδυνοι τῆς ἐγκυμοσύνης

Ὅπως ἀφηγεῖται ὁ Μάρκος  Διάκονος ὁ Πορφύριος πέρασε μία πολὺ δύσκολη ἀρρώστια. Κρίνει ὅτι αἰτία τῆς ἦταν ἡ ξηρότητα καὶ ἡ ἀνωμαλία τοῦ τόπου τῆς Παλαιστίνης, στὸν ὁποῖο εἶχε ἐγκατασταθεῖ ὁ ἅγιος. Δίνει μάλιστα καὶ τὴ διάγνωση, ἐνῶ περιγράφει τὰ χαρακτηριστικά της. Ὁ Πορφύριος ἔπασχε ἀπὸ πρήξιμο («σκίρωμα») τοῦ ἥπατος ποὺ συνοδεύονταν ἀπὸ συνεχῆ «λεπτότατον» πυρετὸ ποὺ τοῦ εἶχε πειράξει τὰ σπλάχνα. Ἐξαιτίας τῆς ἀσθένειας ἦταν συνεχῶς κυρτωμένος, μὴ μπορώντας νὰ σηκωθεῖ ὄρθιος, καὶ ἀκουμποῦσε σὲ ράβδο[1].

Ὅταν ὅμως ὁ Μάρκος γυρίζει ἀπὸ τὴν ἀποστολή του στὴ Θεσσαλονίκη παρατηρεῖ ὅτι ἡ ὑγεία τοῦ Πορφύριου εἶχε ἀποκατασταθεῖ: Τὸ σῶμα τοῦ ἦταν σὲ πολὺ καλὴ κατάσταση καὶ τὸ πρόσωπό του ἦταν κόκκινο, ἀφοῦ τοῦ εἶχε φύγει ἡ κιτρινίλα ποὺ προκαλοῦσε ἡ ἀσθένεια[2]. Ζητάει, ὅπως εἶναι φυσικό, νὰ μάθει τὴν αἰτία τῆς ἴασης καὶ ὁ Ἅγιος του λέει πὼς τὸν εἶχε πιάσει φοβερὸς πόνος στὸ συκώτι καὶ ἐξαιτίας αὐτοῦ ἔπεσε σὲ ἔκσταση. Βλέπει λοιπὸν σὲ ὅραμα τὸ σταυρωμένο Χριστὸ νὰ ζητάει ἀπὸ τὸν κρεμασμένο δίπλα τοῦ ληστῆ νὰ κατεβεῖ ἀπὸ τὸν σταυρό. Ἔτσι γίνεται, κατεβαίνει, καὶ ὁ Χριστὸς τοῦ δίνει τίμιο ξύλο ποὺ τὸ παίρνει ὁ Πορφύριος. Μόλις λοιπὸν συνῆλθε ἀπὸ τὴν ἔκσταση σταμάτησε ἡ ἀσθένεια[3].

Τὸ ζήτημα ἐδῶ δὲν ἔχει νὰ κάνει τόσο μὲ τὴν ἀσθένεια ποὺ ταλαιπωροῦσε τὸν Πορφύριο ἀλλὰ μὲ τὸ εἶδος τῆς θεραπείας ποὺ ἐπιζητοῦσε καὶ αὐτὸς καὶ ὁ Μάρκος[4], ὡς ἄνθρωποι ποὺ εἶχαν τὴ νοοτροπία τῆς ἐποχῆς τους. Πουθενὰ στὸ κείμενο δὲν ὑπονοεῖται ὅτι ὁ Πορφύριος εἶχε καταφύγει σὲ κάποιον γιατρὸ γιὰ νὰ τὸν θεραπεύσει ἀλλὰ ἐπιζητεῖ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ εἶναι πεπεισμένος ὅτι μόνο αὐτὸς θὰ τοῦ δώσει τὴν ἴαση. Γι’ αὐτὸ θέλει νὰ βρίσκεται κοντὰ στὰ ἱερὰ προσκυνήματα καὶ δὲν παραλείπει νὰ τὰ ἐπισκέπτεται κάθε μέρα[5]. Ταυτόχρονα, ὅταν αἰσθάνεται τὸν ὀξὺ πόνο πηγαίνει καὶ ξαπλώνει κοντὰ στὸ Ἅγιο Κρανίο, θεωρώντας προφανῶς ὅτι ἐδῶ μπορεῖ νὰ βρεῖ τὴ λύτρωση[6]. Μὲ αὐτὸ τὸν τρόπο λοιπὸν ἡ θεραπεία τοῦ φανερώνει ὅτι εἶναι «φίλος του Θεοῦ», ἀληθινὰ πιστός, ἀφοῦ ἔγινε καλὰ χάρη στὴν παρέμβαση τοῦ Χριστοῦ ποὺ εἶχε δεῖ στὸ ὅραμα. Αὐτὸ ἄλλωστε δηλώνεται καὶ στὴ συνέχεια ὅταν ὁ Μάρκος ὑπογραμμίζει πὼς «᾿Εγὼ δὲ ταῦτα ἀκούσας, ὑπερεθαύμασα καὶ ἐδόξασα τὸν θεὸν τὸν ἀεὶ ἔλεος ποιοῦντα τοῖς ἐπικαλουμένοις αὐτόν, πολλῷ δὲ πλέον τοῖς γνησίως καὶ εἰλικρινῶς δεομένοις αὐτόν»[7] .

Ἡ περιγραφὴ ἐνὸς δύσκολου τοκετοῦ βοηθάει ἐπίσης νὰ κατανοηθοῦν ἀντιλήψεις καὶ τρόποι ἀντιμετώπισης δύσκολων καταστάσεων. Ἡ περιγραφὴ ποὺ κάνει ὁ Βίος τοῦ Ἁγίου Πορφύριου εἶναι ἀρκετὰ παραστατικὴ καὶ ἀποκαλύπτει ἰατρικὲς γνώσεις καὶ τὴ διαχρονικότητα τῆς ἀπόγνωσης αὐτῶν ποὺ συμπαραστέκονται στὸν πάσχοντα.

Σὲ μία ἔγκυο λοιπόν, ἀφηγεῖται ὁ Μάρκος Διάκονος, τὸ βρέφος δὲν ἔβγαινε φυσιολογικὰ ἀλλὰ ἀνώμαλα. Αἰτία γι’ αὐτὸ ἦταν ἡ πλάγια θέση ποὺ εἶχε στὴ μήτρα τῆς μητέρας, κάτι ποὺ ἐμπόδιζε τὶς μαῖες νὰ τὸ φέρουν στὴ φυσιολογική του θέση. Μάλιστα ἀποκολλήθηκε καὶ τὸ ἕνα χέρι του, παρεμποδίζοντας ἔτσι ἀκόμη περισσότερο τὸ ὑπόλοιπο σῶμα.

Ἡ γυναίκα ὑπέφερε πολύ, ἐνῶ οἱ πόνοι τῆς γέννας ἔσπρωχναν τὸ παιδί.

Τὴ δεύτερη ἡμέρα οἱ πόνοι αὐξήθηκαν , τὴν τρίτη ἀκόμη περισσότερο καὶ μέχρι τὴν ἕβδομη εἶχαν γίνει ἀνυπόφοροι. Οἱ γιατροὶ τότε σκέφτηκαν νὰ κομματιάσουν τὸ ἔμβρυο. Ἀλλὰ δὲν τὸ ἐπιχείρησαν, γιατί εἶδαν ὅτι ἡ ἔγκυος δὲν εἶχε ἄλλες δυνάμεις. Οἱ γονεῖς της καὶ ὁ ἄντρας τῆς στὸ μεταξὺ εἶχαν καταφύγει στὸ θεό τους καὶ ἔκαναν θυσίες κάθε μέρα, ἐνῶ ἔφερναν ἐξορκιστὲς καὶ μάντεις[8].

Τέλος, μετὰ ἀπὸ παρέμβαση τοῦ Ἁγίου Πορφύριου, τὸ βρέφος βγῆκε μετὰ ἀπὸ ἕναν δυνατὸ ὀλολυγμὸ τὴν μητέρας του[9].

Ὁ αἰφνίδιος θάνατος τῆς Ἰουλίας δίνει μία ἀκόμη εὐκαιρία νὰ περιγραφοῦν συμπτώματα ἀσθένειας. Ὅπως τονίζεται, μετὰ ἀπὸ διαμάχη μὲ τὸν ἅγιο Πορφύριο, ἄρχισε νὰ τρέμει., ἀλλοιώθηκε τὸ πρόσωπό της, καί, ἀφοῦ ἔμεινε σὲ ἔκσταση ἀρκετὴ ὥρα, δὲ μιλοῦσε, ἀλλὰ ἦταν ἄφωνη καὶ ἀκίνητη, ἔχοντας τὰ μάτια ἀνοιχτὰ καὶ κοιτώντας στὸ κενό. Προσπάθησαν νὰ τὴ συνεφέρουν λέγοντας ξόρκια, μάταια ὅμως ἀφοῦ σὲ λίγο ἔχασε τὴ μάχη μὲ τὴ ζωή[10].

 Ἡ ἀρρώστια λοιπὸν γίνονταν ἀφορμὴ γιὰ νὰ φανερωθεῖ ἡ ἀνάγκη ποὺ αἰσθάνονταν ὁ ἄνθρωπος γιὰ θεϊκὴ παρέμβαση. Ταυτόχρονα ἀναδείκνυε καὶ τὸ ρόλο τοῦ ἅγιου, ὁ ὁποῖος στὴν ὕστερη ἀρχαιότητα ἐπιτελοῦσε ἕνα πολλαπλὸ ἔργο[11], στὸ ὁποῖο συμπεριλαμβάνονταν καὶ ὁ ρόλος τοῦ διαχειριστῆ τοῦ πόνου: μποροῦσε νὰ τὸν ἀποτρέψει, νὰ τὸν διώξει ἀλλὰ καὶ νὰ τὸν προκαλέσει, ὅπως φαίνεται στὴν περίπτωση τῆς Ἰουλίας ποὺ ὑποφέρει μετὰ τὴ διαμάχη μὲ τὸν Πορφύριο. Θεωροῦνταν λοιπὸν ὁ προστάτης τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς του, ἀλλὰ καὶ ὁ τιμωρὸς τῶν ἀντιπάλων του, ποὺ τὸν προκαλοῦσαν.

Συμπεράσματα

Ὁ Βίος τοῦ Ἁγίου Πορφύριου περιγράφει τὴ ζωὴ ἐνὸς «φίλου του Θεοῦ» ποὺ ἔζησε στὸ τέλος τοῦ 4ου αι. μ.Χ. καὶ στὶς ἀρχὲς τοῦ 5ου. Διαδραματίζεται κυρίως στὴν πόλη τῆς Γάζας, στὴν ὁποία ἦταν ἐπίσκοπος, καὶ ἐπικεντρώνεται στὴν ἀγωνία τῶν χριστιανῶν γιά τή διάδοση τῆς πίστης.

Ὁ συγγραφέας του, Μάρκος Διάκονος, προσπαθώντας νὰ σκιαγραφήσει τὴ ζωὴ τοῦ Πορφύριου, δίνει καὶ πληροφορίες ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ χαρακτηριστοῦν «ἱστορικές», μὲ τὴν ἔννοια ὅτι σὲ αὐτὲς ἀπεικονίζονται πτυχὲς τῆς κοινωνίας καὶ τῶν νοοτροπιῶν ποὺ ἐπικρατοῦσαν κατὰ τὸν 4ο καὶ τὸν 5ο αἵ.

Τὰ τρία ἀστικὰ κέντρα ποὺ κινεῖται ὁ Πορφύριος εἶναι ἡ Γάζα, ἡ Ἱερουσαλὴμ καὶ ἡ Κωνσταντινούπολη. Μνημεῖα αὐτῶν τῶν πόλεων, καθὼς καὶ ὄψεις τοῦ τρόπου ζωῆς τῶν κατοίκων τοὺς περιγράφονται ἀπὸ τὸ Μάρκο Διάκονο. Ταυτόχρονα ὁ ἀναγνώστης τοῦ Βίου ἀντιλαμβάνεται ὅτι οἱ ἀντιπαλότητες τῶν χριστιανῶν μὲ τοὺς εἰδωλολάτρες  ἦταν κυρίαρχο ζήτημα. Ὁ Πορφύριος ζεῖ σὲ μία ἐποχὴ ποὺ ὁ χριστιανισμὸς δὲν ἔχει ἀκόμη ἑδραιωθεῖ, καὶ οἱ ὀπαδοὶ τῶν ἄλλων λατρειῶν ἀντιστέκονται σθεναρὰ, ἐνῶ ἐξακολουθοῦν νὰ ἔχουν δύναμη. Ἐπεισόδια ὅπως ἡ καταστροφὴ τοῦ Μαρνείου τῆς Τύρου καὶ ἡ ἐξέγερση τῶν εἰδωλολατρῶν φανερώνουν τὴν ἔνταση ποὺ ὑπῆρχε μεταξὺ τῶν θρησκευτικῶν ὁμάδων καὶ τὴ δυναμικὴ τῶν συγκρούσεων.

Ἐνδιαφέρουσες εἶναι οἱ πληροφορίες ποὺ δίνονται στὸ Βίο τοῦ Ἁγίου Πορφύριου γιὰ τὰ ταξίδια ποὺ γίνονταν τὴν ἐποχή του στὴν Ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Ἡ θάλασσα ἀποτελοῦσε τὸν ἀσφαλέστερο δρόμο καὶ τὸν πλέον γρήγορο, εἰδικὰ ὅταν τὸ ἐπέτρεπαν οἱ καιρικὲς συνθῆκες. Τὰ ταξίδια ἀπὸ τὴν ξηρὰ ἦταν δύσκολα, γίνονταν μὲ τὰ ζῶα καὶ εἶχαν μεγάλη ταλαιπωρία.

Οἱ γιορτὲς τῆς αὐτοκρατορικῆς οἰκογένειας τῆς Κωνσταντινούπολης, ὅπως ἡ βάπτιση τοῦ διαδόχου, παρουσιάζονται στὸ ἔργο τοῦ Μάρκου Διακόνου ὡς δημόσιο θέαμα, στὸ ὁποῖο συμμετεῖχαν ὅλοι. Ἀποσκοποῦσαν νὰ φανερώσουν τὸ μεγαλεῖο καὶ τὴ δύναμη τῆς δυναστείας, γι’ αὐτὸ καὶ χαρακτηριστικὰ τους ἦταν ἡ λαμπρότητα καὶ ἡ τήρηση ἐνὸς ὁρισμένου τυπικοῦ ποὺ προέβλεπε τὴ συμμετοχὴ πολλῶν ἀξιωματούχων .

Ἀπὸ τὸ Βίο δὲ θὰ μποροῦσαν νὰ λείπουν οἱ ἀναφορὲς στὴν τροφή. Ἀποτελοῦν ἄλλωστε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο ὅλων τῶν ἁγιολογικῶν κειμένων. Τὸ εἶδος τῆς τροφῆς ἀποτελοῦσε ἔνδειξη τοῦ τρόπου ζωῆς ποὺ εἶχε ἐπιλέξει κάποιος, ἐνῶ ἡ κοινωνική της διάσταση διαφαίνεται σὲ ἐκδηλώσεις, ὅπως τὰ ἐγκαίνια ναοῦ.

Ἡ ἀντιλήψεις γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς ἀσθένειας καὶ τῶν δύσκολων στιγμῶν τῆς ζωῆς ἀναδεικνύουν τὴ στενὴ ἐξάρτηση ποὺ αἰσθάνονταν ὅτι εἶχε ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὸ θεῖο. Σὲ ὅλες τὶς σχετικὲς περιπτώσεις ποὺ περιγράφονται στὸ ἔργο,  ἡ καταφυγὴ στὸ Θεὸ θεωρεῖται ὁ μόνος καὶ οὐσιαστικὸς παράγοντας λύτρωσης. Αὐτὴ ἐπίσης μποροῦσε νὰ τιμωρήσει τὸ βλάσφημο ποὺ ἀμφισβητοῦσε τὴν πίστη ποὺ ὁμολογοῦσε ὁ φίλος του Θεοῦ.

Ὁ Βίος λοιπὸν τοῦ Ἁγίου Πορφύριου ἀποτελεῖ μία «ἐν δυνάμει» ἱστορικὴ πηγή. Κινεῖται στὸ πλαίσιο μιᾶς ἠροδότειας θεώρησης τῆς ἱστορίας, γιὰ τὴν ὁποία ἀξία δὲν ἔχουν μόνο τὰ μεγάλα γεγονότα, ἀλλὰ καὶ οἱ πληροφορίες τῆς καθημερινότητας ποὺ ἀνασυνθέτουν τὸ γενικότερο πλαίσιο μιᾶς ἐποχῆς καὶ βοηθοῦν στὴν κατανόησή της. Εἶναι ἔτσι ἕνα ἀξιόλογο κείμενο ποὺ μπορεῖ νὰ χρησιμεύσει ὡς πρωτογενὴς πηγὴ σὲ μία προσπάθεια προσέγγισης τοῦ 4ου καὶ τοῦ 5ου αι.

---

[1] Βίος 4

[2] Βίος 6

[3] Βίος 7

[4] Βλ. τὶς πολὺ ἐνδιαφέρουσες παρατηρήσεις τοῦ Peter Brown (Ἡ κοινωνία καὶ τὸ Ἅγιο στὴν ὕστερη ἀρχαιότητα...σ. 148-149), στὶς ὁποῖες στηρίζεται καὶ ἡ ἀνάλυση ποὺ κάνω γιὰ τὴ θεώρηση τῆς  ἀσθένειας. Ὅπως τονίζει « Ἡ ἱστορία τοῦ τί συνιστᾶ “θεραπεία” σὲ μιὰ κοινωνία εἶναι ἡ ἱστορία τῶν ἀξιῶν αὐτῆς τῆς κοινωνίας: τὸ βασικὸ πρότυπό της θεραπείας δείχνει τί ἡ κοινωνία αὐτὴ θεωρεῖ εὔλογο τρόπο προσέγγισης –καὶ συνεπῶς ἐλπίδας ἀναίρεσης- αὐτοῦ ποὺ βιώνεται παντοῦ καὶ πάντα, ὡς τὸ ἀκατανόητο καὶ δυσβάσταχτο γεγονὸς τοῦ πόνου καὶ τῆς δυστυχίας».

[5] Βίος 4

[6] Βίος 7

[7] Βίος 8

[8] Βίος 28

[9] Βίος 30

[10] Βίος 90

[11] Τὸ ἔργο τοῦ ἅγιου σύμφωνα μὲ τὸν Peter Brown (ὄπ. πάρ. σ. 149 κ.ἔ.) ἦταν τοῦ μεσίτη ἀνάμεσα στὸ Θεὸ καὶ τὸν ἄνθρωπο,  τοῦ ἀνθρώπου ποὺ ἦταν συνεχῶς συντετριμμένος γιὰ τὶς ἁμαρτίες, τοῦ ἀνθρώπου ποὺ καθησύχαζε γιὰ τὶς ἁμαρτίες,  τοῦ κριτῆ ἐπὶ παντὸς ἐπιστητοῦ, τοῦ πνευματικοῦ πατέρα ποὺ ἡ εὐλογία τοῦ καθιστοῦσε τὰ φυλαχτὰ περιττὰ.