Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ

Αρχίζοντας τη διάλεξή του για τη διαμάχη γύρω από την έννοια του Ιερού  (που έχει δημοσιευτεί στον τόμο «Η δημιουργία της ύστερης αρχαιότητας»), ο Peter Brown[1]σημείωνε τα εξής: « Θα ήθελα να ήμουν ένας από τους Επτά Κοιμωμένους της Εφέσου. Οι χριστιανοί αυτοί αδελφοί, κατά τη διάρκεια του διωγμού του αυτοκράτορα Δεκίου (249-251) είχαν φυλακιστεί σε μία σπηλιά, της οποίας εν συνεχεία χτίστηκε το στόμιο. Στις αρχές του 5^ου αιώνα,
κατά τη βασιλεία ενός εκ των διαδόχων του Δεκίου, του Θεοδοσίου Β΄ (408-450), ξύπνησαν για να διαφωτίσουν τον εν λόγω χριστιανό μονάρχη επί ενός σημείου του δόγματος που αφορούσε την έγερση των νεκρών. Φανταστείτε την έκπληξή τους, όταν, μπαίνοντας στην πόλη, είδαν το Σταυρό τοποθετημένο πάνω από την κύρια πύλη, άκουσαν ανθρώπους να ορκίζονται ελεύθερα στο όνομα του Χριστού, είδαν να έχει χτιστεί μια μεγάλη εκκλησία, τον χριστιανικό κλήρο να ασχολείται με την επισκευή των τειχών της πόλης, και αντιλήφθηκαν ότι τα ασημένια νομίσματα των παγανιστών αυτοκρατόρων εξέπλησσαν τους ανθρώπους στην αγορά» (μετ. Θ. Νικολαΐδης).

Το πλαίσιο του παραπάνω ενδιαφέροντος κειμένου είναι η εποχή της Ύστερης Αρχαιότητας[2], την οποία και χαρακτηρίζει. Πρόκειται για μία ιστορική περίοδο, η οποία  μετά τη δεκαετία του 1970, συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων ερευνητών.

Χονδρικά, θα έλεγε κάποιος ότι η ύστερη αρχαιότητα αφορά κυρίως τα ρωμαϊκά (από τον 1^ο αι. μ. Χ.) και τα πρώτα βυζαντινά χρόνια, μέχρι τον 6^ο αιώνα περίπου. Με μία απλή μελέτη της, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, επηρέασαν και άφησαν τα σημάδια τους και στην κατοπινή ανθρώπινη ιστορία. Ας αναφερθούν κάποια από αυτά: Εμφάνιση και εδραίωση του χριστιανισμού, εξάπλωση του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μετατόπιση του κέντρου βάρους της στην Ανατολή, με δημιουργία καινούριας πρωτεύουσας, της Κωνσταντινούπολης, εμφάνιση του Ισλάμ, φιλοσοφικές, και θρησκευτικές  αναζητήσεις που φανέρωναν την αγωνία των ανθρώπων της εποχής, που έβλεπαν να χάνεται κάτι παλιό και να γεννιέται κάτι καινούριο κοκ.

Σπουδαίοι επιστήμονες, κυρίως ιστορικοί, ασχολούνται με την ύστερη αρχαιότητα, και έχουν φωτίσει αρκετά πολλές πτυχές της. Ας αναφερθούν δύο ξένοι, που έργα τους έχουν μεταφραστεί και στα ελληνικά: Ο Peter Brown, για τον οποίο έγινε λόγος και προηγουμένως, και η Averil Cameron. Από τους Έλληνες ο σημαντικότερος ερευνητής της εποχής είναι ο καθηγητής Δημήτρης Κυρτάτας[3].

***

Η Ύστερη Αρχαιότητα αποτελεί ιστορική περίοδο στην οποία επανέρχεται συνεχώς ο μεγάλος Αλεξανδρινός  Κ.Π. Καβάφης[4]. Η θεματολογία σε πολλά έργα του είναι επηρεασμένη από αυτή την εποχή, ενώ πρωταγωνιστές των ποιημάτων του είναι προσωπικότητες που έδρασαν κατά τη διάρκειά της και κατεύθυναν την εξέλιξη των γεγονότων, όσο και πρόσωπα της καθημερινότητας των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων, τα οποία με τη ζωή τους και τις πράξεις τους διευκόλυναν  τον μεγάλο Αλεξανδρινό να εκφράσει τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς του. Ταυτόχρονα τον βοηθούν να αναπλάσει την εποχή τους, και να την παρουσιάσει, στα πλαίσια των αναζητήσεών του, στους αναγνώστες του έργου του. Άλλωστε αυτός είναι ο ρόλος του δημιουργού: Χρησιμοποιώντας ένα ιστορικό, κοινωνικό κοκ πλαίσιο στήνει τον καμβά του, και εκτελεί μία αμφίδρομη λειτουργία: μεταφέρει μία «διαφορετική» πραγματικότητα σε ένα οικείο σε αυτόν και τους αναγνώστες του περιβάλλον, δίνοντάς της  ίσως και έναν καινούριο ρόλο,  ενώ «ταξιδεύει»  ταυτόχρονα, μέσω του έργου του, στην εποχή που χρησιμοποιεί ως περίγραμμα.

Οι τίτλοι των ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη των οποίων η πλοκή διαδραματίζεται στην Ύστερη Αρχαιότητα (και στην Ελληνιστική Εποχή) είναι ενδεικτικοί του κλίματος που πρόκειται να συναντήσει ο μελετητής του έργου του. Παρατίθενται στη συνέχεια κάποιοι από αυτούς[5]:

• Αλεξανδρινοί βασιλείς  
• Αλέξανδρος Ιανναίος και Αλεξάνδρα 
• Από την σχολήν του περιωνύμου φιλοσόφου
• Απολλώνιος ο Τυανεύς εν Ρόδω
• Αριστόβουλος
• Για τον Αμμόνη, που πέθανε 29 ετών, στα 610
• Εις το επίνειον
• Εν δήμω της Μικράς Ασίας
• Εν πόλει της Οσροηνής
• Εν πορεία προς την Σινώπην
• Εν τω μηνί Αθύρ 
• Επιτύμβιον Αντιόχου, βασιλέως Κομμαγηνής
• Εύνοια του Αλεξάνδρου Βάλα
• Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβυής
• Απολείπειν ο θεός Αντώνιον 
• Ιγνατίου τάφος
• Ιερεύς του Σεραπίου
• Καισαρίων
• Κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων
• Κίμων Λεάρχου, 22 ετών, σπουδαστής ελληνικών γραμμάτων (εν Κυρήνη)
• Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου. ποιητού εν Κομμαγηνή. έτος 595 μ.Χ.
• Μύρης. Αλεξάνδρεια του 340 μ.Χ.
• Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)
• Ο Ιουλιανός εν Νικομηδεία
• Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς
• Ο Ιουλιανός ορών ολιγωρίαν
• Τέμεθος, Αντιοχεύς · 400 μ.Χ.
• Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια
• Των Εβραίων (50 μ.Χ.)
• Τυανεύς Γλύπτης
• Αιμιλιανός Μονάη, Αλεξανδρεύς , 628-655 μ.Χ.
• Ο θάνατος του αυτοκράτορος Τακίτου
• Το τέλος του Αντωνίου

Στα παραπάνω ποιήματα γίνεται αναφορά σε σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα της Ύστερης Αρχαιότητας και της Ελληνιστικής Εποχής. Αυτά είναι η Κλεοπάτρα και οι περιπέτειες που είχε το βασίλειο των Πτολεμαίων με τη Ρώμη,  πρόσωπα που σχετίζονται με το ανεξάρτητο ιουδαϊκό κρατίδιο που δημιουργήθηκε μετά την επανάσταση των Μακκαβαίων εναντίον των Σελευκιδών[6], γεγονότα που αφορούσαν, απ’ ότι φαίνεται, τη χριστιανική κοινότητα της Αλεξάνδρειας και τη σχέση της με τον περίγυρό της[7], ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης[8], ο Αντίοχος, βασιλιάς της Κομμαγηνής[9], ο Αλέξανδρος  Βάλας[10], ο Απολλώνιος ο Τυανέας[11], ο βασιλιάς της Παλαιστίνης και ευνοούμενος των Ρωμαίων Ηρώδης[12], ο αυτοκράτορας Ιουλιανός[13], ο αυτοκράτορας Τάκιτος[14] κοκ,. Ταυτόχρονα  αρκετά ποιήματα έχουν ως θέμα τους περιπέτειες απλών ανθρώπων της εποχής. Σε αυτά είναι καταλυτικό το κλίμα της Ύστερης Αρχαιότητας, είναι διάχυτη η μελαγχολία του ποιητή, ενώ έχει κανείς την εντύπωση ότι εδώ οι καβαφικοί στίχοι αποπνέουν ένα άρωμα από τα πορτρέτα του Φαγιούμ.   

Ο τόπος που σχετίζεται, έστω και έμμεσα, με αρκετά από τα παραπάνω πρόσωπα και γεγονότα είναι η Αλεξάνδρεια, η πόλη του Κ.Π. Καβάφη. Είναι γνωστό ότι την ύστερη Αρχαιότητα αποτελούσε ένα από τα πλέον σημαντικά κέντρα του μεσογειακού κόσμου[15] με μεγάλη εμπορική και πνευματική κίνηση. Ο ποιητής αυτό το γνωρίζει, και τοποθετεί σε αυτή την πλοκή πολλών δημιουργιών του. Άλλωστε νομίζω ότι στην καταγωγή του από αυτή θα πρέπει να αναζητηθεί η αφορμή της έμπνευσής του από την Ύστερη Αρχαιότητα.

***

Ο Κ.Π. Καβάφης φαίνεται λοιπόν πως είναι καλά πληροφορημένος για την ιστορία της Ύστερης Αρχαιότητας. Η περίοδος αυτή φαίνεται να τον γοητεύει και τη χρησιμοποιεί ως πεδίο, το οποίο δίνει σάρκα στην έμπνευσή του. Τον βοηθάει όμως να αναδείξει και έναν άλλο ρόλο του: αυτόν του γνώστη μιας «δύσκολης» εποχής η οποία στον καιρό του παρέμεινε για τους περισσότερους terra incognita. Οπότε βγαίνει στην επιφάνεια ένα ακόμη ταλέντο του μεγάλου Αλεξανδρινού: αυτό του ιστορικού παρατηρητή, που αξιοποιεί την ιστορική γνώση, την αναπλάθει –σεβόμενος πάντα την αλήθειά της – και την κάνει να είναι σύγχρονη, βοηθώντας τον αναγνώστη του στην προσέγγισή της. Φανερώνει δηλαδή και πάλι την πολύπλευρη προσωπικότητά του και το μεγάλο ταλέντο του που του επέτρεπαν να διαχειρίζεται τη γνώση και να τη μετατρέπει σε αξεπέραστο λογοτέχνημα.

                                         

                                                                                                                                                                                                                                                 

 

 

 

 

 

 

---

[1] H διάλεξη έχει δημοσιευτεί στο Peter Brown, Η δημιουργία της Ύστερης Αρχαιότητας, μετ. Θεόδ. Νικολαΐδης, Αθήνα 1998. Το παράθεμα που αναφέρω βρίσκεται στη σ. 22.

[2] Για την ύστερη Αρχαιότητα κυκλοφορούν και στην ελληνική αρκετά βίβλία τα τελευταία χρόνια. Ενδεικτικά αναφέρονται στη συνέχεια οι εξής τίτλοι: Géza Alföldy, Iστορία της ρωμαϊκής κοινωνίας, Aθήνα 1988 , Peter Brown, O κόσμος της ύστερης αρχαιότητας, μετ. Ελ. Σταμπόγλη, Aθήνα 1998 , Peter Brown, Η κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη αρχαιότητα, μετ. Αλ. Παπαθανασοπούλου, Αθήνα 2000,  Averil Cameron, H ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μετ. Ιωάννα Κράλη, Aθήνα 2000 , Peter Garnsey και Richard Saller, H ρωμαϊκή αυτοκρατορία, Hράκλειο 1995 , Άρνολντ Tζόουνς, O Kωνσταντίνος και ο εκχριστιανισμός της Eυρώπης, Aθήνα 1999. Για τη γραμματεία της ύστερης Αρχαιότητας βλ. Ζαν Σιρινελί, Τα παιδιά του Αλέξανδρου. Ελληνική γραμματολογία των ελληνιστικών, των ρωμαϊκών χρόνων και της ύστερης αρχαιότητας, 334 π.Χ.-519 μ.Χ., μετ. Σοφία Μπίνη-Σωτηροπούλου, Αθήνα 2001.

[3] Ο Δημήτρης Κυρτάτας είναι από τους πλέον σημαντικούς νεοέλληνες ιστορικούς. Μερικά από τα έργα του είναι : Επίκρισις. Η κοινωνική δομή των χριστιανικών κοινοτήτων από τον πρώτο έως τον τρίτο αιώνα, μετ. Γιάννης Κρητικός, Αθήνα 1992, Όψις ενυπνίου: Η χρήση των ονείρων στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, Ηράκλειο 1993 (επιμέλεια), Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι επτά Εκκλησίες της Ασίας, Αθήνα 1994, Τα εσόμενα: η αγωνία της πρόγνωσης τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, Αθήνα 1996 ^{(2η έκδοση)} (επιμέλεια) ,  Απόκρυφες Ιστορίες. Μύθοι και θρύλοι από τον κόσμο των πρώτων χριστιανών, Αθήνα 2003, Λουκιανός, Αλέξανδρος ή ψευδομάντης – Ανώνυμος, Μοντανός ή ψευδοπροφήτης, μετ. Αλόη Σιδέρη, Αθήνα 2005 (επιμέλεια).  

[4] Για μία αποτίμηση του καβαφικού έργου βλ. το κλασικό αφιέρωμα του περιοδικού Η Λέξη (Κ.Π. Καβάφης, Αφιέρωμα, Η Λέξη  τ.23/1983).

[5]. Όλα τα ποιήματα που αναφέρονται πλην των δύο τελευταίων ανήκουν στα αναγνωρισμένα του ποιητή. Χρησιμοποιώ την έκδοση Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984 και την θαυμάσια ιστοσελίδα www.kavafis.gr που είναι αφιερωμένη στο έργο του ποιητή.  Το ποίημα «Ο θάνατος του αυτοκράτορος Τακίτου» είναι από τα Αποκηρυγμένα του ποιητή (Ίκαρος 1983) και το ποίημα «Το τέλος του Αντωνίου» είναι από τη συλλογή Τα κρυμμένα ποιήματα 1877;-1923, ( Ίκαρος 1993). Τέλος, θεωρώ ότι στο κλίμα της Ύστερης Αρχαιότητας ανήκουν και ποιήματα που αναφέρονται στην Ελληνιστική Εποχή και γι’ αυτό περιλαμβάνονται σε αυτή την αρίθμηση.

[6] Το καβαφικό ποίημα «Αλέξανδρος Ιανναίος και Αλεξάνδρα» που χρησιμοποιεί ως ιστορικό του πλαίσιο  το ανεξάρτητο ιουδαϊκό κρατίδιο των Ασμοναίων που ιδρύθηκε μετά τη Μακκαβαϊκή επανάσταση (-135 π.Χ.)αναφέρεται στον διάδοχο του Ιωάννη Υρκανού (135-104 π.Χ.) Αλέξανδρο Ιανναίο. Ήταν αδελφός του κα βασίλεψε στο Ιουδαϊκό κράτος μέχρι το 76 π.Χ. Ήρθε σε ρήξη με τους Φαρισαίους που για να τον εξοντώσουν κάλεσαν σε βοήθεια το 88 π.Χ. το βασιλιά της Συρίας Αντίοχο ΙΙΙ. Για τα γεγονότα βλ. Σάββας Αγουρίδηε, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, Αθήνα 1980, σ. 261-264.

[7] Για τη χριστιανική κοινότητα της Αλεξάνδρειας πηγές είναι τα έργα του Ευσέβιου Καισαρείας και του Κλήμη του Αλεξανδρέα.

[8] Ο Μιθριδάτης ίδρυσε το βασίλειο του Πόντου. Μετά από κατακτήσεις εδαφών που ανήκαν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ηττήθηκε από το Σύλλα σε μάχες στη Βοιωτία (86 π.Χ.),  και με την ειρήνη της Δαρδάνου (85 π.Χ.) αναγκάστηκε να εκκενώσει τα εδάφη που είχε καταλάβει στη Μικρά Ασία.

[9] Η (Αντιόχεια) η Κομμαγηνή ήταν κτισμένη κοντά στον Ευφράτη ποταμό.

[10] Ο Αλέξανδρος Βάλας βασίλεψε στο κράτος των Σελευκιδών τον 2^ο αι. π.Χ.  Το 147 π.Χ. εξεγείρονται εναντίον του οι Αντιοχείς.

[11] Ο Απολλώνιος ο Τυανέας γεννήθηκε στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ. στα Τύανα της Καπαδοκίας. Θεωρήθηκε «θείος άνδρας» με θαυματουργικές ιδιότητες.

[12] Για τον Ηρώδη και τη βασιλεία του στην Παλαιστίνη βλ. Σάββας Αγουρίδης, όπ. παρ. σ. 265-270. Εδώ να σημειωθεί μόνο πως ήταν πρόσωπο της εμπιστοσύνης των Ρωμαίων που του είχαν δώσει τον τίτλο Rex Socius et Amicus Populi Ramani(: βασιλιάς σύμμαχος και φίλος του ρωμαϊκού λαού).

[13] Ο Ιουλιανός, από τους διαδόχους του Μ. Κωνσταντίνου, προσπάθησε να ανακόψει το ρεύμα που δημιουργούνταν υπέρ των χριστιανών.

[14] Ο αυτοκράτορας Marcus Claudius Tacitus (275-276 μ.Χ.). Η πιο αξιόπιστη πηγή γι’ αυτόν, ο ιστορικός Ζώσιμος, αναφέρει πως αναγορεύτηκε αυτοκράτορας από το στρατό μετά τη δολοφονία του Αυρηλιανού.

[15] Βλ. τη διαπίστωση του Κλαύδιου Πτολεμαίου: «Αἰγύπτου πάσης μητρόπολις ᾿Αλεξάνδρεια» (Γεωγραφία 4,5,9). Για μία θεώρηση των γεγονότων που σχετίζονταν με τη χριστιανική Αλεξάνδρεια του 2^ου αι. τα οποία επιδρούσαν σε όλη την Αίγυπτο  βλ. Δημήτρης Κυρτάτας, Ένας χριστιανός κατηχητής στην ενδοχώρα της Ρωμαϊκής Αιγύπτου, στη σειρά «Ιστορία του καθημερινού βίου» της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα χ.χ.

Νίκος Παύλου